Hoe voorkomen we een Nationale Gezondheidscrisis?

Uit de recent gepubliceerde Volksgezondheid Toekomst Verkenning van het RIVM blijkt dat Nederlanders weliswaar ouder worden, maar intussen ook langer ongezond zijn. Bovendien zijn er steeds grotere gezondheidsverschillen. De Aletta Jacobs School of Public Health (AJSPH) wil meer gezonde jaren voor iedereen. Vijf experts verbonden aan de AJSPH geven hun kijk op de toekomstverkenning.

De Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) schetst een beeld van de toekomst van gezondheid en zorg in Nederland voor de komende 25 jaar. ‘Het is fantastisch dat de regering het RIVM iedere vier jaar zo’n opdracht geeft’, zegt Erik Buskens, wetenschappelijk directeur van de Aletta Jacobs School of Public Health. ‘Met deze scenario’s in de hand kunnen we plannen maken en beleid formuleren om negatieve trends te keren. Ook biedt het vergelijkingsmateriaal ondersteuning bij monitoring en evaluatie, om de effecten van het ingezette beleid te beoordelen.’

De VTV noemt vijf grote opgaven op weg naar 2050: vergrijzing, grote gezondheidsverschillen tussen rijk en arm, de toenemende zorgvraag in combinatie met een gebrek aan personeel en mantelzorgers, en een ongezonde leefstijl onder jongeren. Ook het realiseren van een gezonde leefomgeving en de invloed van klimaatverandering hierop zijn grote uitdagingen. Het RIVM spreekt van een aanstaande nationale gezondheidscrisis, als we het tij niet weten te keren.

Commerciële belangen

Jochen Mierau, hoogleraar Economie van de Volksgezondheid, herkent het beeld dat het op verschillende gezondheidsvlakken de verkeerde kant opgaat. ‘De ambitie is dat alle Nederlanders vijf jaar langer in goede gezondheid leven en dat gezondheidsverschillen met 30 procent zijn afgenomen. We zien echter het tegenovergestelde gebeuren.’

Volgens Mierau gaan commerciële belangen voor volksgezondheid. ‘Een obesitaspandemie ontstaat niet vanzelf: commerciële partijen maken winst met ongezonde producten en diensten. De kosten worden afgewenteld op de samenleving. Er is bijvoorbeeld een overaanbod van ongezond voedsel in de supermarkt. En roken is gedaald, maar producenten weten het te omzeilen door vapes op de markt te brengen.’

De kern van de oplossing zit in regulering, stelt Mierau. ‘Eigen verantwoordelijkheid is niet genoeg. We moeten de markt reguleren. In het verleden hebben we dat bijvoorbeeld ook gedaan met kinderarbeid.’ Volgens de hoogleraar blijft mogelijk reguleringsbeleid op de plank liggen. ‘Maak van ambities doelen, en dwing deze af via wetgeving. Als deze doelen uit het zicht raken, moet de minister van Volksgezondheid daarover verantwoording afleggen in de Tweede Kamer.’

Mensenrechten

Ook Marlies Hesselman, universitair docent International Law en voorzitter van het Groningen Center for Health Law, ziet mogelijkheden op het gebied van wetgeving. ‘Iedereen heeft recht op goede fysieke en mentale gezondheid en adequate huisvesting.’ De Verkenning besteedt specifiek aandacht aan klimaatverandering en de energietransitie. ‘De energietransitie is een grote opgave, maar biedt ook kansen voor gezondheid. In Nederland bestaat energiearmoede: mensen zijn niet in staat hun huis voldoende te verwarmen, bijvoorbeeld door slechte isolatie en hoge prijzen.’

Slechte huisvesting is schadelijk voor de gezondheid. ‘Daar ligt een taak voor de overheid. In de afgelopen jaren zijn duurzaamheidssubsidies lang niet altijd terechtgekomen bij de mensen die deze het hardst nodig hadden. Dat moet de komende tijd veranderen. Samenwerking, bijvoorbeeld tussen verschillende ministeries, is daarbij van groot belang.’

Daar sluit Buskens zich bij aan. Hij benadrukt het belang van 'Health in All Policies', wat inhoudt dat gezondheid een integraal onderdeel moet zijn van alle beleidsterreinen. ‘De afgelopen decennia domineerde het neoliberalisme, waarbij de markt alles zou regelen. We zien al langer dat het in de praktijk niet zo werkt. Er zijn grote verschillen ontstaan, en grote groepen in de samenleving zijn hun vertrouwen in de overheid en instituties kwijtgeraakt. Dat mag niemand verbazen.’

Scherpe keuzes

Miente Pietersma, promovendus geschiedenis en fellow van de Aletta Jacobs School, benadrukt het belang van ‘institutionele empathie’. ‘De overheid kan een faciliterende rol spelen, bijvoorbeeld via betaalbare sportvoorzieningen om bewegingsarmoede tegen te gaan. Geboden oplossingen moeten alleen wel aansluiten bij de belevingswereld van mensen. Hiervoor moet goed worden geluisterd naar hun drijfveren en de drempels die zij ervaren.’

Volgens de promovendus geldt dit ook voor de kwaliteit van leven. ‘Medisch gezien kan er steeds meer dus er zijn scherpere keuzes nodig. De vraag is: hoe maak je die? Het gaat ook over wat mensen willen in het leven, over subjectieve thema’s zoals erkenning, waardigheid en geluk. Deze verbinding tussen mens en beleid is iets waar de Humanities bij uitstek geschikt voor zijn. We opereren op de snijvlakken tussen taal, cultuur, politiek en maatschappij, precies de brede blik waar ook de VTV op hamert.’

Sociale cohesie

Oskar Roemeling, universitair hoofddocent zorgmanagement, ziet eveneens dat de oplossing niet ligt binnen het huidige zorgsysteem. ‘Er is nog wel winst te behalen op het gebied van efficiency en het nadenken over zzp’ers in de zorg, maar dat is niet waar we de aandacht op moeten vestigen. Uiteindelijk wil je voorkomen dat mensen in het zorgsysteem belanden, en dat kan alleen met preventie.’

In de VTV wordt bijvoorbeeld gewezen op een verdubbeling van het aantal mantelzorgers. ‘Als we dit willen realiseren, is het vergroten van de sociale cohesie cruciaal. Hoe zorg je ervoor dat mensen elkaar weten te vinden, en hulp vragen weer normaal wordt? Dit vraagt om een maatschappij waarin iedereen wordt betrokken bij de zorg voor anderen, zowel jong als oud.’

Roemeling ziet vooral kansen op lokaal niveau. ‘Denk aan de buurtapp, waarin het nu gaat over een weggewaaide paraplu of iets dergelijks. We kunnen deze apps ook inzetten om lokaal te verbinden. De huidige generatie heeft alvast meer ervaring met technologie zoals smartphones.’ Uiteindelijk draait het om een transitie van een individualistische naar een meer collectieve samenleving. ‘Dat is de grote puzzel voor de komende jaren.’

Het RIVM en de AJSPH, een samenwerking tussen de RUG, UMCG, Hanze en NHL Stenden, staan niet alleen in het waarschuwen voor een nationale gezondheidscrisis. De Samenwerkende Gezondheidsfondsen (SGF) deed dat eerder dit jaar en is voornemens hierover een landelijke top te organiseren in 2025. Groningen heeft zich hiervoor kandidaat gesteld.