‘Rechtszaak tegen tabaksindustrie is laaghangend fruit’

Over de sturende rol van het recht voor een gezonde samenleving

Zou je de tabaksindustrie voor de rechter kunnen slepen wegens schending van de mensenrechten, zoals Milieudefensie in 2019 deed met Shell? Brigit Toebes, hoogleraar gezondheidsrecht en wetenschappelijk directeur van de Aletta Jacobs School of Public Health, denkt van wel. In dit interview vertelt ze over de ‘sturende rol’ van het recht om gezondheid te bevorderen, het belang van preventie en de juiste balans in regulering. ‘We moeten menselijke waarden en waardigheid boven economische baten stellen.’

Tekst: Jelle Posthuma

‘Nederland is een interessant juridisch laboratorium’, begint Brigit Toebes. ‘In recente rechtszaken worden bedrijven door de rechter op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid gewezen. Hierdoor heeft Shell op basis van mensenrechten nu de verplichting om CO2-uitstoot te reduceren. En dan maakt Shell een product waar we nog iets aan hebben voor onze mobiliteit; aan tabak hebben we helemaal niets. Ik vind zo’n zaak tegen de tabaksindustrie, bijvoorbeeld op grond van kinderrechten, laaghangend fruit.’ 

De hoogleraar gezondheidsrecht kijkt naar gezondheidsvraagstukken door de bril van het recht. Toebes richt zich in het bijzonder op de internationale context. ‘Denk aan het WHO-Kaderverdrag inzake tabaksontmoediging. Ik kijk hoe we dit verdrag in Nederland implementeren.’ Het gezondheidsrecht richt zich traditioneel op de zorg en de regulering daarvan, stelt de hoogleraar. ‘Maar de grote vraagstukken voor de volksgezondheid liggen buiten het ziekenhuis.’

Ongezonde prikkels

Volgens Toebes kan het recht een sturende rol spelen bij het bevorderen van gezond gedrag en het beperken van risico’s, zoals roken, alcohol, fastfood en gebrek aan beweging. ‘In mijn werk zet ik specifiek in op deze sturende rol, mede omdat het de laatste decennia sterk onderbelicht is geraakt door de neoliberale kabinetten.’ Tegenwoordig ligt de nadruk op de autonomie van mensen, die zelf mogen beslissen over hun gezondheid, zegt de hoogleraar. ‘Maar hoe autonoom ben je om zelf beslissingen te nemen in een omgeving waar allerlei ongezonde prikkels zijn, een omgeving die bovendien sterk wordt beïnvloed door de industrie? We moeten menselijke waarden en waardigheid boven economische baten stellen.’

Om een gezonde leefomgeving te bevorderen, is het reguleren van ongezonde producten en gedrag noodzakelijk, betoogt Toebes. ‘Vaak wordt het gezien als betutteling, maar juist door mensen in een ongezonde leefomgeving te plaatsen nemen we vrijheid weg.’ Het staat nota bene in de Grondwet, benadrukt de hoogleraar. ‘Artikel 22, eerste lid: de overheid moet de volksgezondheid in Nederland bevorderen. En dan zijn er ook nog allerlei internationale verdragen. Nederland zal dus moeten leveren en reguleren volgens bewezen effectieve maatregelen.’

Amerikaanse toestanden

De hoogleraar wijst op de vier p’s: product, prijs, plaats en promotie. ‘We hoeven niet ver te zoeken voor effectieve maatregelen. Een tiende van de rokers is gestopt na de accijnsverhogingen van 2023. Tel uit je winst.’ Ook noemt Toebes de verpakking van schadelijke producten als voorbeeld. ‘De verpakking van sigaretten heeft een afschrikkende werking. Wat als we hetzelfde introduceren voor frisdrank? Dat is best een stap. Maar als we daarmee ongezonde producten aan banden kunnen leggen? Nederland kampt met een obesitaspandemie; meer dan de helft van de volwassenen heeft overgewicht. Dat zijn Amerikaanse toestanden.’

De regulering van producten blijft evenwel een zoektocht, zegt Toebes. Het is zoeken naar de ‘sweet spot’ tussen verbieden, reguleren en vrijlaten. De hoogleraar wijst op het spectrum van beleidsopties: van compleet uitbannen naar commerciële regulering, en daartussenin strikte regulering. ‘Alcohol zit bijvoorbeeld meer in de hoek van de ongereguleerde, liberale markt, terwijl roken steeds meer opschuift richting een streng gereguleerd model.’

Totaalverbod

Onlangs kreeg Toebes met collega-onderzoeker Michelle Bruijn (universitair hoofddocent bij de faculteit Rechtsgeleerdheid) een subsidie toegekend van financieringsorganisatie Zonmw voor een onderzoek naar alcoholregulering. Inmiddels is een promovendus aangesteld, die gaat onderzoeken wat de beste manier is om alcohol te reguleren. ‘Mensen worden losser en vrolijker van alcohol. Maar de vanzelfsprekendheid waarmee bij alles wat gezellig is alcohol wordt gedronken, is problematisch. Er is namelijk ook veel schade, voor jezelf en de omgeving.’

De promovendus kijkt bij het reguleringsonderzoek naar bewezen effectieve maatregelen in een internationale context, vervolgt Toebes. ‘We vermoeden dat een totaalverbod niet gaat werken. Maar er zijn wel andere, werkende modellen. De Scandinavische landen nemen bijvoorbeeld meer stappen dan Nederland. Ik kan me voorstellen dat alcohol uiteindelijk uit de supermarkten verdwijnt.’

Criminaliteit

Ook als voorzitter van de Staatscommissie MDMA hield Toebes zich bezig met regulering, in dit geval van xtc. In een xtc-pil is MDMA de werkzame stof. Begin juni verscheen het rapport ‘Voorbij de extase’ met een advies voor het (aanstaande) kabinet. ‘Ik heb als voorzitter van de commissie ontzettend veel geleerd over drugs’, zegt Toebes. ‘Je kunt producten als alcohol en xtc moeilijk naast elkaar leggen. Het is in zekere zin appels met peren vergelijken. Drugs reguleren is een zeer lastig vraagstuk, omdat het bij MDMA gaat om criminaliteit.’  

De staatscommissie adviseert xtc op Lijst I (harddrugs) te houden, ondanks de relatief geringe gezondheidsrisico's. Nederland is grootexporteur van xtc, legt Toebes uit. Negentig procent van de hier geproduceerde MDMA gaat de grens over. ‘Als MDMA op de softdrugslijst komt, reguleer je slechts een klein deel van de productie. Justitie krijgt bovendien minder ‘tools’ om criminelen te vervolgen, zoals het bestraffen van voorbereidende handelingen. Het criminaliteitsprobleem – de verwevenheid met de bovenwereld, het ronselen van jongeren, het drugsafval – los je niet op met legaliseren.’

Therapie

‘Met ons advies wordt Nederland niet het stoutste jongetje van de klas’, zegt Toebes. ‘Dat is wellicht geen populair advies voor mensen die ermee aan de slag willen. Maar het reguleren van drugs vraagt om een internationale aanpak, bijvoorbeeld via de EU of de VN. Als MDMA mondiaal in een softer regime komt, krijgt Nederland ook bewegingsruimte.’ Wél pleit de commissie voor een snelle inzet van MDMA bij de therapie van PTSS-patiënten. ‘Er is veelbelovend onderzoek uit de VS naar MDMA-gebruik voor mensen met PTSS. De helft kwalificeert na de therapie niet meer als PTSS’er. Daarom adviseren we zo snel mogelijk een groot, naturalistisch onderzoek te doen in Nederland.’

De goedkeuring van het Europees Geneesmiddelenbureau zal echter nog jaren duren, benadrukt Toebes. ‘Tot die tijd adviseren wij de overheid scherp te zijn op het grijze gebied van niet-opgeleide commerciële aanbieders van MDMA-therapieën. Mensen met mentale problemen zijn kwetsbaar, en het is zorgelijk als zij in handen vallen van niet-opgeleide therapeuten.’

Voor het recreatieve gebruik benadrukt Toebes het belang van preventie. En daar is Nederland volgens de hoogleraar erg goed in. ‘We zijn misschien niet het stoutste, maar wel het meest innovatieve jongetje van de klas. Ik ben erg onder de indruk van het wijdvertakte beleid in Nederland, gericht op preventie, schadebeperking en het niet-criminaliseren van de gebruiker. Dit is een groot goed.’

Preventie loont

Niet voor niets houdt Toebes een vurig pleidooi voor preventie in het algemeen. De onlangs aangekondigde bezuinigingen op preventie in het hoofdlijnenakkoord van het nieuwe kabinet baren haar zorgen. ‘Met investeringen in de (ouderen)zorg haal je op korte termijn resultaten. Dat geldt voor preventie een stuk minder. Maar preventie levert op de lange termijn een gezonde samenleving op, waardoor we in de toekomst minder zorg nodig hebben. Met andere woorden: preventie loont.’