Boeken kopen in vijftiende-eeuws Groningen

Vanaf de jaren 1450 verspreidde het boekdrukken met losse metalen letters zich gestaag door Europa en in steden verschenen de eerste drukkerswerkplaatsen. In Groningen zou het echter nog tot 1597 duren, voordat hier de eerste boeken werden gedrukt. Toch werden boeken van heinde en verre getransporteerd en verhandeld en vonden ze zo hun weg naar Stad en Ommelanden. Boeken arriveerden niet alleen uit Zwolle en Deventer, de dichtstbijzijnde steden met een drukkerij, maar ze kwamen zelfs uit Venetië en Bazel. Er was een gevarieerd aanbod aan genres, van theologie tot geneeskunde en poëzie.

Sint Otgersmarkt

Waar kon men zoal terecht om een boek te kopen in vijftiende-eeuws Groningen? Een bibliofiel die daar nauwkeurig aantekeningen van maakte en ons daarmee kostbare informatie verschaft, was Wilhelmus Frederici (1455-1525). In zijn tijd was deze geleerde duizendpoot een invloedrijk man in Groningen als hoofdpastoor van de Martinikerk, arts, secretaris van de stad en doctor artium et medicinae — hij was gepromoveerd in Ferrara, met Rudolf Agricola als getuige. Enkele boeken uit zijn bibliotheek bevinden zich momenteel in de universiteitsbibliotheek. Eén exemplaar is gedrukt door Adolf Rusch in Straatsburg rond 1473 en bevat een medisch traktaat geschreven door de Perzische arts, astronoom en filosoof Avicenna (ca. 980-1037). Op een apart blad dat voorin is ingebonden met het exemplaar staat een eigenhandige inscriptie van Frederici:

Anno Christiano 1477 in nundinis odgeri Wilhelmus Frederici artium et medicinae doctor et Oppidi Groningensis secretarius Canonem Avicenne non praeparatum sibi posterisque quinque florenis rhenanis aureis emit. utentes orent pro eo. wilh. fre. scripsit.

Frederici beschrijft hier dat hij het boek had aangeschaft in 1477, ongeveer vier jaar nadat het was gedrukt in Straatsburg. Hij kocht het voor vijf gouden Rijnse guldens (quinque florenis rhenanis aureis) op de Sint Otgersmarkt (nundinis odgeri), de grootste jaarmarkt in Groningen die elk jaar plaatsvond rond 10 september, de dag van Sint Otger. Zoals gebruikelijk was het boek nog niet gerubriceerd of gebonden (non praeparatum), zodat Frederici een rubricator en boekbinder hier zelf opdracht voor moest geven.

Rubriceren is het handmatig toevoegen van elementen in rode inkt aan de tekst. Op deze pagina van Avicenna’s Canon medicinae zijn een titel, een grote initiaal ‘I’ en paragraaftekens toegevoegd. Deze elementen articuleren de structuur van de tekst en geven aan, waar nieuwe paragrafen en hoofdstukken beginnen, om zo de lezer te helpen om door het boek te navigeren. Gedrukte titels en paginanummers zoals we die tegenwoordig kennen, waren in de vijftiende eeuw ongebruikelijk en werden pas de standaard in de daaropvolgende eeuwen. De boekband van Frederici’s exemplaar is typisch voor de omgeving van Groningen. Die bestaat uit houten borden overtrokken met kalfsleer, gedecoreerd met blindstempeling in rechthoekige en ruitvormige vlakken met daarbinnen kleine stempels. De kleine gaten en bruine vlakken zijn overblijfselen van metalen gespen die waren bedoeld om het boek te sluiten, maar die de tand des tijds niet hebben doorstaan.

Kosten van boeken en boekbanden

Een nog gedetailleerdere beschrijving van de kosten komt van Hilbrand Wissinck, diaken en priester in de Martinikerk te Groningen omstreeks 1500. In 1498 kocht hij een boek met preken van de Dominicaanse prediker Johann Herolt (ook wel Discipulus genoemd), dat drie jaar eerder in Neurenberg was gedrukt door Anton Koberger. In het boek heeft Wissinck een Latijnse inscriptie achtergelaten:

Item monete 1497 sermones discipuli xxi stuferum planatura ii stuferum compactio decem stuferum hec simul computata faciunt aureum renensem ac septem stuferum hec acta 1497.

Hij had het boek gekocht voor 21 stuivers, schrijft hij, kennelijk zonder boekband, want hij liet het vlakken voor twee stuivers en binden voor tien. De inscriptie staat op een perkamenten blad achterin het boek. Het blad was afkomstig uit een ouder handschrift en is hergebruikt als schutblad, bedoeld ter versteviging van het boek en ter bescherming van de papieren bladzijdes.