Illustraties en verluchting

De opkomst van de drukpers maakte het mogelijk om boeken in grotere aantallen te produceren in een kortere tijd dan voorheen. Naar schatting bestond een gemiddelde oplage uit 250 tot 870 exemplaren. Dit betekende echter niet dat alle exemplaren van een editie identiek waren. Evenals handschriften waren incunabelen grotendeels afhankelijk van individueel handwerk, misschien niet voor het schrijven, maar toch wel voor het afwerken en decoreren. Gewoonlijk gaf de eerste eigenaar de opdracht voor de decoratie van zijn eigen boek, zodat het naar zijn persoonlijke wensen werd afgewerkt. Hierdoor werd elk exemplaar een uniek object.

Verluchte incunabelen

Een exemplaar van Decretum Gratiani laat zien hoe eigenaars hun eigen incunabel personaliseerden door verluchting te laten aanbrengen. Deze editie, gedrukt te Venetië in 1486, bevat een twaalfde-eeuwse juridische tekst van de hand van de Italiaanse jurist Gratianus. De marges rond de gedrukte tekst zijn kunstig gedecoreerd met kleurige bloemmotieven en acanthusbladeren. In de ondermarge heeft de opdrachtgever zijn familiewapen laten toevoegen als een eigendomsmerk. Dit folium, hoewel het is gedrukt, verschilt qua uiterlijk weinig van een bladzijde uit een handschrift uit die tijd. Dit laat zien hoe de opkomst van de boekdrukkunst in de vijftiende eeuw geen radicale verandering teweegbracht in het uiterlijk en de productie van boeken. Veel handschriftelijke praktijken werden nog decennialang voortgezet in incunabelen en zelfs latere gedrukte boeken.

Eigenaars en zelfpresentatie

Voor Wilhelmus Frederici was boekverluchting een uitgelezen kans om zijn boekbezit te etaleren. Hij bezat een exemplaar van Vincent van Beauvais’ Speculum naturale , een encyclopedische tekst over de schepping en de natuur. Zijn exemplaar (evenals zijn eerdergenoemde boek) was gedrukt door Adolf Rusch in Straatsburg in 1476 en Frederici had zelf de opdracht gegeven voor de rubricatie. Op het eerste folium begint de tekst met een initiaal ‘Q’ van ‘Quoniam’ waarbinnen Frederici’s familiewapen prijkt. Op de banderol eronder staat geschreven: ‘magister wilhelmus frederici artium doctor et medicine’. Ondanks zijn vooraanstaande kerkelijke functie presenteert hij zich hier expliciet als doctor. Zijn eigendomsmerk was duidelijk niet enkel bedoeld om zijn bezit te documenteren, maar bovendien om zichzelf te presenteren als een geleerd man.

Hybride boeken

Terwijl gedrukte boeken nog steeds werden verlucht, bracht het drukken van teksten ook een stimulans voor het drukken van de bijbehorende illustraties en decoraties. Houtsneden waren al vanaf de vroege vijftiende eeuw in gebruik voor het drukken van losse afbeeldingen op papier, maar diezelfde houtsneden konden tevens efficiënt worden gecombineerd met losse letters, waarbij tekst en afbeeldingen gelijktijdig konden worden gedrukt. Om die reden bleef dit lange tijd de standaardmethode voor het drukken van boekillustraties. Een ander mogelijkheid was het gebruik van metaalsneden. In dit getijdenboek gedrukt door Johannes Higman in Parijs in 1497 zijn metaalsneden ingezet voor de illustraties en de decoraties in de marges. Deze techniek is herkenbaar aan de witte stipjes in de zwarte inkt waar het metaal is bewerkt met een pons.

Op de linkerpagina is de Boom van Jesse afgebeeld, een schematische stamboom van Christus die teruggaat tot Jesse zoals beschreven in het bijbelboek Jesaja. Op de rechterbladzijde zijn de marges gedecoreerd met metaalsneden die een frame vormen rond de tekst. De plantmotieven, monstertjes en dieren zijn met de hand ingekleurd. Onder de tekst is het familiewapen van de opdrachtgever, een lid van de Bleyswijckfamilie, geschilderd. Op de linkerbladzijde zijn echter geen metaalsneden aangebracht in de marges en die zijn daarom door de verluchter met de hand toegevoegd. Zo is het boek als het ware hybride: zowel gedrukt als handgeschilderd. De twee technieken bestonden naast elkaar in de late vijftiende eeuw en werden probleemloos met elkaar gecombineerd. Soms vinden we zelfs boeken die deels gedrukt en deels handgeschreven zijn, zoals het exemplaar van Speculum naturale van Vincent van Beauvais. Daarin ontbreken de eerste gedrukte bladzijden. Ze zijn vervangen door perkamenten bladen waarop de ontbrekende tekst met de hand is geschreven.