Hoe kan je ervoor zorgen dat meer mensen bereid zijn om een coronavaccinatie te nemen? Laetitia Mulder, universitair hoofddocent Sociale Psychologie en Organisatiegedrag aan de Rijksuniversiteit Groningen, heeft onderzoek gedaan naar het effect van een moreel appèl en het opleggen van regels en sancties. 

Morele argumenten

“Door een moreel appèl te doen benadruk je dat het vaccin niet alleen jou beschermt maar ook anderen,” legt Mulder uit, die de effectiviteit van een moreel appèl bij de griep-vaccinatie heeft getest in het UMCG: “Hier kregen alle medewerkers een week voor de griepvaccinatiecampagne een survey. De ene groep kreeg niet zoveel te horen, alleen informatie dat de campagne de week erop zou beginnen en dat ze zich overal in het ziekenhuis konden laten vaccineren. De andere groep kreeg te horen dat ze met de griepprik niet alleen zichzelf maar ook anderen beschermen, zoals kwetsbare patiënten en collega’s, en dat je door het nemen van de vaccinatie zo bijdraagt aan het voorkomen van een  epidemie in een tijd dat de zorg al zo onder druk staat.  Er werd uitgelegd dat iemand die geïnfecteerd wordt met het  influenzavirus namelijk gemiddeld twee andere personen besmet, en die op hun beurt ook weer gemiddeld twee anderen besmetten. Kortom: zonder expliciet de woorden “moreel”  of “sociaal”  te gebruiken, kreeg deze groep te horen dat het nemen van de griepprik ook een sociale beslissing is. Dit bleek effect te hebben. Een bescheiden effect, maar toch: We zagen dat zo’n 8% meer mensen zich lieten vaccineren na het lezen van dit moreel appèl.” 

Moreel appél en corona

Volgens de hoofddocent is een moreel appèl nuttig zolang daar ook een inhoudelijke basis voor is. Bij vaccinatie tegen Corona is een moreel appèl wellicht nog prematuur. “Het coronavaccin is enorm effectief in het tegengaan van de ziekte bij de gevaccineerde zelf, en het ligt in de lijn der verwachting dat het ook besmettelijkheid tegen gaat. Echter, het effect op besmettelijkheid is nog niet getest. Een moreel argument is daarom misschien nu nog niet geloofwaardig genoeg. Maar zodra de effecten op besmettelijkheid zijn vastgesteld lijkt me het enorm belangrijk om daar ruchtbaarheid aan te geven. Dit werkt al als een moreel appèl op zichzelf. Deze informatie zal ertoe bijdragen dat je inenten tegen Corona niet alleen als een privé beslissing wordt gezien, maar ook als een sociale beslissing. Je beschermt namelijk niet alleen jezelf, maar ook anderen ” 

Effect van regels en sancties

Naast het onderzoek van het doen van een moreel appèl heeft Mulder ook onderzoek gedaan naar het effect van regels en sancties. “Opvallend vind ik dat er in het algemeen een soort taboe heerst op het verplicht stellen van dingen die toch in het algemeen belang zijn,” vertelt Mulder, “Niet alleen wat betreft  vaccinaties maar eigenlijk op alles. Kijk bijvoorbeeld naar het vuurwerkverbod: pas nu we de overbelaste zorg als argument kunnen gebruiken, durven we het aan om vuurwerk te verbieden. Intussen zijn we bang voor weerstand, illegaal gedrag, en het probleem dat “het niet te handhaven is”. Maar er is afgelopen jaarwisseling toch echt minder vuurwerk afgestoken en zijn er minder incidenten geweest. Het werkt misschien niet 100%, maar het draagt zeker bij. En wat corona betreft: Momenteel is er een discussie of er een avondklok moet komen of een nog verdere beperking van bezoek. De regering neigt naar een avondklok omdat een bezoekbeperking moeilijk te handhaven is. Echter, ze vergeten dat nu 80% van de Nederlanders zich netjes aan de bezoekregels houdt, ondanks gebrek aan handhaving op dat front. Een regel werkt op zichzelf al omdat het een duidelijke richtlijn geeft, en communiceert dat iets echt urgent is. Je ziet dat mensen, hoewel ze het van zichzelf misschien niet zo snel zouden zeggen, best wel volgzaam zijn. Een belangrijke voorwaarde is wel dat een regel dan wel redelijk moet zijn. Dat is met de avondklok juist een probleem. In mijn ogen kun je het verbieden van bezoek beter uitleggen dan het instellen van een avondklok. Immers, de besmettingen ontstaan vooral doordat mensen elkaar opzoeken en niet doordat ze ‘s avonds een ommetje maken. Door alleen een avondklok in te stellen laat je bovendien nog steeds de mogelijkheid open dat mensen hun bezoekjes in stand houden door ze te verschuiven naar een ander tijdstip, wat in lijn zou zijn met de regels, maar niet met het idee áchter de regel. Ik denk dat we er meer gebaat bij zijn als we regels instellen die redelijk en te onderbouwen zijn dan als we ons laten leiden door de handhaafbaarheid. Als mensen het nut achter de regels inzien, leven ze die ook beter na en heb je überhaupt minder handhaving nodig.”

Verplichting van de coronavaccinatie

Mulder ziet een verplichting van het coronavaccin, vanuit puur gedragsmatig oogpunt en dus los van de wettelijke aspecten, wel als een optie. Er is genoeg onderzoek dat laat zien dat het werkt: daar waar vaccinatie verplicht is, laten mensen zich vaker vaccineren. Juist als iets, zoals vaccinatie, in het algemeen belang is, is er ook een morele basis voor bepaalde vormen van verplichting.  Wat Mulder wel voor zich ziet is het koppelen van  voorwaardes aan het deelnemen aan groepsactiviteiten: “Verbind consequenties aan het niet-vaccineren. Mensen die ervoor kiezen  om zichzelf niet te laten vaccineren kan de toegang worden ontzegt tot vliegtuigen of festivals. Mits inderdaad het vaccin ook besmettelijkheid tegengaat vind ik dat  een hele logische consequentie. Zo’n vorm van verplichting draagt er ook aan bij dat mensen vaccinatie überhaupt als een sociale beslissing zien. Het maakt ze ervan meer bewust dat ze anderen in gevaar brengen als ze niet vaccineren, en dus ook aan de ontwikkeling van een sociale norm om te vaccineren.” 

“Op deze manier is men vrij om zich niet te laten vaccineren maar hangen er wel consequenties aan. Wat ook zou werken is om drempels op te werpen voor het niet-vaccineren. Mensen die echt gemotiveerd zijn om zich niet te laten vaccineren die zullen die drempel nemen terwijl twijfelaars hierdoor over de streep worden getrokken om zich dan maar gewoon te laten vaccineren. Een mogelijke drempel zou bijvoorbeeld kunnen zijn dat, als je je niet wilt laten vaccineren, je daar een gemotiveerde ontheffing voor moet aanvragen.  Mensen die allergisch zijn of die andere fundamentele bezwaren hebben kunnen dan worden uitgezonderd van vaccinatie. De rest neemt de moeite in en laten zich gewoon vaccineren ” 

Nieuwe normen

Bovendien werkt een regel of sanctie niet alleen maar omdat het gedrag stuurt, maar ook omdat het bijdraagt aan de ontwikkeling van een norm. “Soms moet je iets verplichten om een norm te creëren of te verstevigen,” legt Mulder uit, “Daarbij moet er wel iets van draagvlak zijn, je kan niet zomaar iets verplichten waar niemand het mee eens is. Vooral als het gaat om sancties is het belangrijk dat ze  als rechtvaardig worden beschouwd. Onrechtvaardige sancties roepen weerstand op, en de neiging de regels te ontduiken.” 

“Maar je moet er ook op vertrouwen dat het draagvlak gaat groeien, juist door het instellen van redelijke regels en sancties. En bij de coronavaccinatie zijn er best wel wat redelijke sancties te bedenken zoals ontzegging aan bepaalde groepsactiviteiten. In ieder geval vind ik dat we het taboe op  verplichting moeten doorbreken.”