Wat is het verschil tussen ‘pak’ en ‘bak’?

In mijn tussenjaar was er een moment dat ik even niks te doen had. Toen zei mijn moeder: ‘Kom van die bank af, je kan me wel op mijn werk helpen’. Ze is docent op een NT2-school, waar mensen die een inburgeringstraject volgen taallessen krijgen.

Ik vond het gezellig en bleef wat langer plakken. Ik hielp bijvoorbeeld met spreekoefeningen. Met een groepje cursisten ging ik apart zitten. Het waren nog beginners. Het lijstje woorden bestond uit ‘pan’, ‘biet’, ‘kat’, ‘boos’. Wat me meteen opviel, was dat ze sommige klanken veel lastiger vonden dan andere. Het verschil tussen de ‘b’ en de ‘p’ bleef een struikelblok. Ik weet nog dat ik ‘pan’ voordeed en een cursist tien keer ‘ban’ terugzei, hoe hij ook zijn best deed. Zijn buurman, die wat verder was, tikte me aan. In steekwoorden legde hij uit dat ze Arabisch spreken en dat er in die taal voor de ‘p’ als de ‘b’ maar één letter is. Hij schreef het op: ب.

Waar komt dit vandaan?

Op die NT2-school groeide mijn interesse in mijn moerstaaltje. Een jaar later begon ik aan de studie Nederlandse taal en cultuur. Al snel leerde ik bij Klankleer het verschil tussen de [p] en de [b]: bij de [b] trillen je stembanden en bij de [p] niet. Je kan het voelen als je een vinger op je strottenhoofd legt. Bij de [b] voel je duidelijk een trilling en bij de [p] gebeurt er nauwelijks iets.

Nu volg ik het vak Taalverwerving Nederlands. En laatst leerde ik iets bijzonders. Blijkbaar kunnen kinderen tot 8-10 maanden oud niet alleen de klanken van de taal van hun ouders onderscheiden. Ze kunnen ook klanken van andere talen uit elkaar houden. Alle andere talen. Welke dan ook. Baby’s zijn nog heel ontvankelijk.

Na die 8-10 maanden wordt hun klankperceptie taalspecifiek. En dan kan ineens het verschil tussen een [p] en een [b] moeilijk worden, of tussen een [θ] en een [t] als je met het Nederlands bent opgegroeid. (De [θ] is de ‘th’ in het Engelse ‘three’, die ik nog steeds vaak als een [t] uitspreek.)

Klanken in ons hoofd

Een foneem is een klank die in een bepaalde taal belangrijk is voor betekenis. Zo zijn in het Nederlands de /p/ en de /b/ twee verschillende fonemen (de schuine streepjes geven aan dat het de foneem /p/ is en niet de klank [p] of de letter ‘p’). Als ik in het woord ‘pak’ de ‘p’ vervang door de ‘b’, krijgt het woord ineens een andere betekenis: ‘bak’. Daarom zien we de twee klanken als twee verschillende categorieën.

Je kan ook zeggen dat het foneem /p/ de ‘p’ in je hoofd is. Het maakt niet uit of je de /p/ op de ‘normale’ manier uitspreekt: [p], of dat je het met meer aspiratie, meer lucht articuleert: [pʰ]. Voor ons betekent het hetzelfde. In ons hoofd is het allemaal de /p/. In andere talen kan dit anders zijn. In het Hindi zijn de /p/ en de /pʰ/ verschillende fonemen. Het woord [pal] betekent bijvoorbeeld ‘zorgen voor’ terwijl [pʰal] ‘het lemmet van een mes’ betekent. Dan is het wel handig als je dat verschil kan horen.  

In het Arabisch is er voor de [p] en de [b] maar één foneem: de /b/. In die taal is de [p] dus gewoon de ‘b’ in je hoofd. Als je een woord dat normaal gesproken begint met de klank [b], uitspreekt met in plaats daarvan de [p], maakt dat voor de betekenis van het woord niet uit; het zorgt er misschien voor dat je een beetje een accent hebt. In het Arabisch is het in het hoofd allemaal de /b/.

Het aanleren van nieuwe klanken

Dit maakt het leren van een tweede taal moeilijker. Je moet ineens klanken maken die je misschien nooit eerder gemaakt hebt. Toch baart oefening kunst. In het geval van de [p] en de [b] zag ik dit met eigen ogen gebeuren, want nagenoeg alle cursisten op die NT2-school leerden dit sneller dan ik had gedacht: na een aantal maanden (regelmatig ook weken) kon haast iedereen dit verschil herkennen en produceren. Gelukkig dat we nog een beetje van die ontvankelijkheid van onze babytijd met ons meedragen.