Dekolonisatie, of gewoon een andere vorm van kolonisatie? | Ass. Prof Caitlin Ryan over de nieuwe landwetten ter bescherming van inheemse rechten in Liberia en Sierra Leone.

Interview: Marco in 't Veldt

Als een Amerikaan die in Nederland woont, met een echtgenoot in Duitsland, een master in de kunsten en een doctoraat in filosofie, hoe komt het  dat u grondeigendom bent gaan bestuderen in West-Afrika? In Liberia en Sierra Leone?

Nou, ik heb een master in Vredes- en Ontwikkelingsstudies en heb altijd interesse gehad in gender- en post-conflictstudies. Een goede vriendin van mij deed haar promotieonderzoek over Liberia. Na haar promotie kreeg ze een subsidie voor een project in Liberia en Sierra Leone. Nadat ze het gedeelte van het project in Sierra Leone had afgerond, vroeg ze me om het tweede deel van het project in Liberia te doen omdat ze zwanger was. En ik werd absoluut verliefd op Liberia. Een paar jaar later ben ik ook in Sierra Leone gaan werken.

Voor mij bleef de vraag over land en eigendom opduiken. Ik schreef mijn proefschrift over Palestina, en land is daarin een zeer relevant onderwerp. Ik heb ook onderzocht hoe vrouwen de bezetting in het dagelijks leven ervaren.

Toen ik in 2014 naar Liberia ging voor mijn vriendin, Helen Basini, volgde ik haar onderzoeksagenda. Het enige wat ik hoefde te doen, was het uitvoeren ervan. Het was ook geweldig dat we een lokale onderzoekspartner hadden - Kou Gbaintor-Johnson - die uitstekende kennis had van het land en het onderwerp. Ik had een maand om het onderzoek uit te voeren, het grootste deel daarvan was in Monrovia, de hoofdstad van Liberia. In Monrovia heb ik mensen op overheidsniveau en in maatschappelijke organisaties geïnterviewd. Er waren wetten in voorbereiding over het eigendom van land. Landeigendom was er traditioneel. Wanneer je ergens kwam, wist iedereen wie dit of dat stuk grond bezat. Er was echter geen officieel systeem om het te registreren, zoals in de meeste traditionele omgevingen. Mensen begonnen hun land te verliezen aan internationale bedrijven omdat ze hun eigendom niet konden bewijzen. Daarom financiert de Wereldbank een heel project  om landeigendom op een moderne manier te registreren.

Als buitenstaander weet ik niet waar ik dit project moet plaatsen. Is het (neo-)koloniaal, of juist het tegenovergestelde?

De nieuwe landwetten zijn buitengewoon progressief. Op papier zijn ze de meest interessante ter wereld. Alle maatschappelijke organisaties konden hun stem laten horen in het wetgevingsproces. Het proces van landonteigening is iets waarmee inheemse volkeren over de hele wereld te maken hebben, maar hier in Afrika wordt het een halt toegeroepen.

De koloniale geschiedenis is nogal complex in deze landen, vooral in Liberia, dat strikt genomen nooit een kolonie was. Het was bij wet geregeld dat elk land dat niet in privébezit was, eigendom was van de overheid, en particuliere eigendomsaanspraken werden gedomineerd door de Americo-Liberianen. Daardoor was veel land op het platteland eigendom van de overheid. Gebruikers hadden het recht van gebruik, maar geen eigendom. In Sierra Leone was alles gebaseerd op gewoonterecht.

In 2008/2009 vond er een grote grondrace plaats die leidde tot veel ontheemding en armoede. De nieuwe wetten zijn er nu om inheemse rechten te beschermen. De Wereldbank heeft oprecht interesse in de grondhervormingen. De bank heeft  geen probleem met agribusiness op zich, maar alleen wanneer de grondeigenaren instemmen. Daarom moet grondeigendom duidelijk geregistreerd worden.

Ik ben geïntrigeerd door de Land Rights Act (LRA) omdat het een gezamenlijke inspanning is  om het grondbeheer te hervormen. Het unieke evenwicht van de wet formaliseert he traditionele grondbezit, verleent wettelijke rechten aan gemeenschappen en pakt discriminatie aan, vooral jegens vrouwen. Als academicus ben ik geïnteresseerd in het begrijpen van hoe de implementatie van de wet overeenkomt met de erkenning van traditionele grondgebruik, streeft naar veilige rechten, gelijke toegang voor iedereen, en vermindering van conflicten. Mijn onderzoek richt zich op hoe het formaliseringsproces de percepties van de gemeenschap weerspiegelt, het bestuur verduidelijkt,omgaat met met economische belangen en inclusieve grondrechten bevordert, met name voor vrouwen, in lijn met de doelstellingen van de Land Rights Act.

Hoe wordt grondeigendom gereguleerd in traditionele samenlevingen?

In Sierra Leone is land doorgaans in het bezit van een uitgebreide familie. Dit eigendomsrecht is gebaseerd op degene die als eerste het land ontboste en geschikt maakte voor landbouw. Als je later op dat land wilde gaan wonen, moest je toestemming vragen aan die oorspronkelijke familie.

In Liberia, volgens de nieuwe landwet, behoort het land wettelijk toe aan‘’self identified communities,’ dus die zelf bepalen wie er toe behoort. Dat is een bredere definitie, want wat houdt het in en wie behoort ertoe?

Ryan opent een boek met een soort Google Maps-kaarten, waarop gekleurde gebieden aangeven wie de eigenaars zijn van bepaalde stukken land.

Dit zijn resultaten van een pilotproject in Sierra Leone. Landmeters zijn naar dorpen gegaan en hebben gepraat met mensen en families. De traditionele grenzen van het land zijn niet gemarkeerd, maar mensen weten waar ze zijn. Als beide families het eens zijn, wordt de grens tussen hen geregistreerd. Maar grappig genoeg komt het ook voor dat stukken land van niemand bleken te zijn, omdat iedereen dacht dat het van een ander was.

Deze kaarten zijn pilotstudies. Het hele registratieproces kan wel tien jaar duren.

Een van de kernwoorden in jouw curriculum is 'feministisch.' Wie bewerkt het land? Welke rol speelt gender hierin?

Meestal bewerken de eigenaren zelf het land. Sommige mensen hebben hun eigen perceel, terwijl andere percelen gedeeld worden. Mannen doen meestal de voorbereidingen, zoals het snoeien van struiken nadat het land enkele seizoenen braak heeft gelegen. Vrouwen planten de gewassen en zorgen ervoor.

Feminisme en gender spelen een cruciale rol in mijn werk en beïnvloeden mijn theoretisch kader, onderzoeksvragen en analytische benaderingen. Ik richt me op de gendergerelateerde gevolgen van conflicten en post-oorlogssituaties en pleit voor gendergevoelige benaderingen van veiligheid en ontwikkeling.

Zal de nieuwe registratie van grondeigendom de genderrollen veranderen?

Ik weet het niet precies. Maar over het algemeen zien we dat gewassen en land sociale status geven en geslachtsgebonden zijn. Bijvoorbeeld: vrouwen verbouwen gewassen om het dorp te voeden, zoals komkommers. Maar als mannen zich ermee bemoeien, verbouwen ze gewassen voor de markt, zoals koffie. Dus, wanneer de wereldmarkt in het spel komt, kan dit mogelijk een grote verandering teweegbrengen.

Wat doet u als wetenschappelijk onderzoeker?

Ik luister naar mensen. Voor mij, als iemand met engels als eerste taal heb ik geluk dat in beide landen Engels wordt gesproken, wat de communicatie voor mij gemakkelijker maakt. Ik ga naar gemeenschappen en probeer te registreren en begrijpen wat er gaande is. Ik stel vragen zoals 'Wat was het proces?' Ik probeer de - veranderingen in - economische activiteiten en hoe beslissingen worden genomen te analyseren. Als wetenschapper probeer ik de resultaten van het proces te beoordelen. Ik heb een echte wetenschappelijke nieuwsgierigheid naar de verschillen tussen de 'internationale verbeeldingen' van de grondhervorming en de werkelijkheid.

Welke methoden gebruikt u?

Ik hanteer een multidisciplinaire aanpak en maak gebruik van postkoloniale en feministische veiligheidsstudies en antropologie. Ik maak gebruik van 'participant observation', zoals antropologen doen, spreek met mensen en neem deel aan bijeenkomsten van de gemeenschap. Ik bezoek boerderijen om het boerenbedrijf te observeren. Mijn methoden omvatten etnografie voor diepgaand veldwerk, analyse van de politiek, longitudinale studies over conflict en ontwikkeling, en genderanalyse.

Er is veel literatuur over grondeigendom geschreven door etnografen. Ik heb het geluk dat er na het einde van de burgeroorlogen veel onderzoekers naar beide landen zijn gekomen, waardoor ik kan samenwerken met geweldige partners, zoals Dr. María Martín de Almagro van de Universiteit Gent. Maar er is één persoon die ik boven anderen waardeer en die altijd een grote hulp is geweest, en dat is mijn Liberiaanse onderzoekspartner Kou Gbaintor-Johnson. Hoewel ze geen academische titel heeft, is ze een van de meest opmerkelijke wetenschappers die ik ken, en zonder haar zou mijn werk naar mijn mening onmogelijk zijn.

Evalueren de partners in het proces dan zelf niet en de resultaten ervan?

Als een NGO haar  eigen werk evalueert, zal  ze altijd een ander perspectief hebben dan een wetenschappelijke en onafhankelijke buitenstaander zoals ik. Mensen die worden geïnterviewd, zullen hopen dat de NGO terugkeert en meer voor hen doet, daarom kunnen ze in een evaluatieproces vaak minder kritisch zijn dan wanneer ze met mij spreken.

De Rudolf Agricola School heeft u geholpen met het financieren van posters?

Ja, dat klopt! Op de posters stonden foto's van het onderzoeksproces en de resultaten ervan. Ze waren van grote hulp om terug te gaan naar de ongeletterde mensen die ik had geïnterviewd om hun te laten zien wat ik had gedaan. Natuurlijk herkenden ze zichzelf soms ook niet in de bevindingen die op de posters stonden en zeiden ze dingen als 'maar dit doen we anders' en dergelijke. Die nieuwe feedback gaf meer nuance aan mijn bevindingen.

Eerder in dit interview noemde u de '‘self identified communities.’ Wat zijn deze gemeenschappen en wat is hun rol in het proces?

Gemeenschappelijke opvattingen van een landelijke 'gemeenschap' in Liberia omvatten verschillende componenten: gedefinieerde territoriale grenzen, historische verwantschapsbanden, of een gevoel van gemeenschappelijke sociale identiteit en verbondenheid, zoals gedeelde taal, cultuur of traditionele religies. Het identificeren van een gemeenschap vereist echter vaak uitgebreid onderzoek en geduldige inspanning.

De meeste gemeenschappen die ik bezocht hadden nog geen geregistreerd land, geen eigendomstitels of aktes. Voor een goed begrip: het meeste land is gemeenschappelijk eigendom. Dus ze willen een titel voor hun hele clan, die twaalf dorpen zou kunnen omvatten. Maar toen ik een jaar later terugkwam, was dat veranderd toen wilden ze een titel voor een dorp.

Waarom is dat veranderd?

Dat is een beetje moeilijk met zekerheid te zeggen, maar ik denk dat er druk van buitenaf is geweest, bijvoorbeeld van mensen die oorspronkelijk uit de gemeenschap komen maar nu elders wonen.

We hadden een vergelijkbaar proces in Europa. Toen het enclosure-proces - het privatiseren van gemeenschappelijke gronden - een wijdverspreid kenmerk werd van het Engelse agrarische landschap tijdens de 16e eeuw, leidde dit tot  de opkomst van kapitalisme gebaseerd op particulier eigendom. Wordt het kapitalisme nu geïmporteerd in deze Afrikaanse landen?

Het is iets waar ik veel over nadenk. Is dit dekolonisatie, of gewoon een andere vorm van kolonisatie? Worden westerse normen geïmporteerd in een land waar clan, familie en gemeenschappelijkheid nog steeds belangrijk zijn? De definitie van 'Zelf-geïdentificeerde gemeenschap' is zeer problematisch in Westers perspectief. Het gaat om een 'gevoel van verbondenheid'.

Let er op dat er mogelijk familieleden zijn die bijvoorbeeld in de VS wonen, maar nog steeds lid zijn van deze 'Zelf-geïdentificeerde gemeenschap.' Mensen voelen zich verbonden met het land en de clan, ook al wonen ze er niet meer. Dat maakt het probleem van eigendom zeer complex.

Maar anderzijds: Liberia en Sierra Leone zijn geen gesloten systemen. Ze maken steeds meer deel uit van de - kapitalistische - wereld. Daarom begrijp ik waarom mensen al hun land willen registreren. Maar het kan tot vreemde situaties leiden. Nu is 10% van de Liberiaanse bodem gekocht door de rijke Verenigde Arabische Emiraten.

Als het olierijke land dat de klimaatconferentie van de Verenigde Naties COP28 organiseerde, heeft een Emiratisch bedrijf overeenkomsten getekend in Liberia, Tanzania, Zambia en Zimbabwe om een deel van hun land om te zetten voor CO2-compensatie. 'greenwashing' en 'kolonialisme,' zeggen sommige NGO's. Tien procent van Liberia als CO2!

Artikelen

Artikel van dr. Caitlin Ryan over Liberia:

• Implementation of Community Land Protection and the National Land Policy: Independent Research Findings Dr. Caitlin Ryan, University of Groningen, the Netherlands

• Dit rapport is gebaseerd op onafhankelijk onderzoek in 17 gemeenschappen verspreid over zes districten die deelnamen aan twee verschillende projecten over 'gemeenschapslandbescherming'.

Artikel van dr. Caitlin Ryan over Sierra Leone:

• Implementation of Customary Land Recognition and the Land Rights Act: Independent Research Findings Dr. Caitlin Ryan, University of Groningen, the Netherlands

• Dit rapport is gebaseerd op onafhankelijk onderzoek in 23 gemeenschappen verspreid over vier clans die zijn begonnen met het '5-stappen' proces van "Community Self-Identification" en erkenning van gewoonterechtelijk land, zoals voorgeschreven in de Land Rights Act.