'Beperkte middelen maar oneindige mogelijkheden.' | Interview met prof. Godfrey Baldacchino over het belang van Eilandstudies

Interview: Marco in 't Veldt

Eilanden hebben lange tijd filosofen en wetenschappers geïnspireerd, van Plato's Atlantis tot Thomas More's 'Utopia' en de avontuurlijke verhalen van 'Treasure Island' en 'Never Never Land'. Eilanden zijn als een leeg maar verleidelijk canvas waar denkers thema's van overleven, zelfreflectie en eenzaamheid verkennen. Denk aan het verhaal van Robinson Crusoe, gestrand op een onbewoond eiland. De eilandsetting stelt Crusoe in staat volledig geïsoleerd te zijn, wat de auteur de gelegenheid biedt om thema's als overleven, verlossing, zelfontdekking en de menselijke psyche te verkennen.

De geïsoleerde aard van eilanden, zoals de Galapagoseilanden, bevordert niet alleen biodiversiteit - wat Charles Darwin inspireerde om zijn evolutietheorie te ontwikkelen - maar ook culturele diversiteit ontstaat door hun afzondering, wat leidt tot heel uiteenlopende tradities.

Hoe lang bestaat de wetenschap van eilanden al?

Zo lang als de mensheid zelf! Ik kom uit Malta, nu het kleinste lid van de Europese Unie. Daar zijn bijzonder oude tempels die aantonen dat mensen tijdens het stenen tijdperk op Malta leefden. Ze staken de zee over, wat aangeeft dat ze boten hadden - een van de eerste dingen die je nodig hebt als je op een eiland woont en daar wilt komen. Vanaf het moment dat je op een eiland woont, word je uitgedaagd door je omgeving en gedwongen oplossingen te vinden voor specifieke problemen. Dit is een reden waarom westerse denkers eilanden als basis gebruikten voor hun verhalen en utopieën.

In de jaren 1980 leidde dit tot de academische discipline van het bestuderen van eilanden. Het probleem is echter dat veel van deze wetenschappers zelf niet op eilanden woonden. Dat is wat ik probeer te veranderen. Vraag het aan de eilandbewoners zelf, geef ze een stem! Dan zul je ontdekken dat eilandbewoners vaak te maken hebben met heel andere problemen dan die behandeld worden door de academische wetenschap. Klimaatverandering? Zeespiegelstijging? Ik woon op Malta, en daar zijn dit niet de eerste problemen waar bewoners aan denken. Ze maken zich druk om hun eigen zaken en behoeften, zoals een kleuterschool of een gespecialiseerd ziekenhuis. En er wonen 500.000 mensen met ongeveer 400.000 auto's. Ze rijden allemaal op zo'n klein eiland, denk aan al die wegen en parkeerplaatsen, op een eiland van 27 bij 14,5 kilometer! Dat beschouwen ze als een probleem!

Is dat een vraag waarop de wetenschap een oplossing kan bieden?

Mogelijk. De schoonheid van eilanden is dat het beheersbare gemeenschappen zijn, elk zijn eigen koers uitstippelend en zijn eigen antwoorden vindend. Net als Robinson Crusoe, maar dan in werkelijkheid. In Malta overwegen we nu efficiënt openbaar vervoer, zoals een monorail. Het vervangt misschien niet meteen alle auto's, maar biedt een goede transportoptie binnen de beschikbare ruimte. Als wetenschapper draag je bij aan deze ideeën, puttend uit oplossingen gevonden op andere eilanden. Okinawa heeft al iets soortgelijks - een monorail die je van de luchthaven naar het centrum van het eiland brengt in veertig minuten. Singapore heeft een metro, en de meeste Faeröer-eilanden zijn verbonden door onderzeese tunnels. Denk aan de oplossing die jullie in Nederland hebben: fietsen. Met elektrische fietsen zou je je in Malta kunnen verplaatsen, maar het is nu nog te gevaarlijk vanwege al het verkeer en het ontbreken van fietspaden.

Wat maakt eilanden volgens u bijzonder?

Veel. Wat momenteel relevant is: hoe kleiner het eiland, hoe inventiever je moet zijn. Bovendien kun je op een eiland niet ver komen op eigen houtje; je bent van nature internationaal. Je moet openstaan voor mensen, handel en ideeën. Je kunt je grenzen niet sluiten, je hebt altijd een haven nodig. Dus, eilanden zijn eigenlijk een voorloper van het neoliberalisme.

Eilandbewoners profiteren van deze openheid en van alle ideeën die van elders komen. Het is opvallend dat over de hele wereld bijna altijd een havenstad dient als de hoofdstad van een eilandstaat of -gebied. Dit in tegenstelling tot vasteland- of kuststaten, waar een tegenovergestelde dynamiek heeft plaatsgevonden, zoals Turkije dat zijn hoofdstad verplaatste van de havenstad Istanbul naar het binnenland in het centrale Ankara.

Duurzaamheid is altijd cruciaal geweest op eilanden. Je hebt immers beperkte middelen. In het huidige tijdperk zijn eilanden plotseling zeer trendy geworden en in veel gevallen een voorbeeld voor de wereld. Ze hebben een essentiële fase in de ontwikkeling van staten overgeslagen: industrialisatie. Industrie - met al zijn problemen zoals vervuiling - komt alleen voor in de grote vastelandstaten. En inmiddels is veel industrie verhuisd naar laagloonlanden, wat op het vasteland tot andere problemen heeft geleid, zoals werkloosheid. Nu is er het internet, en mits je een goede verbinding hebt, kun je op een eiland net zo goed werken als elders.

Islands are currently pioneering, experimenting with e.g. the energy transition. Take the Danish island of Bornholm, being used to pilot electric vehicles. Or consider Samsø. This Danish island completely transitioned from fossil fuels to self-generated renewable energy in ten years and even supplies energy to the mainland.

We noemen dergelijke voorbeelden 'geografieën van hoop.' Zulke eilanden hebben ook de ervaring dat ze een ander soort toerist aantrekken: eco-toeristen. En dit levert geld op. Ze trekken ook 'lifestylevluchtelingen' aan. Dit zijn mensen met goede online banen die ontsnappen aan de drukte van het vasteland. Ze worden aangetrokken door de natuur en de ruimte van eilanden en het gevoel van gemeenschap dat over het algemeen heerst. En ook hier zijn er nieuwe mogelijkheden door de technologische ontwikkelingen. Op eilanden zoals Barbados krijg je als buitenstaander misschien geen werkvergunning, maar wie houdt je tegen om je oude baan van het vasteland online voort te zetten?

Je moet eilanden echter niet idealiseren. Ze hebben inderdaad uitdagingen en een unieke cultuur. Deze unieke cultuur kan goed uitpakken, zoals bij welvarend IJsland. Het loopt voorop op veel gebieden, zoals de energietransitie. Het werd zwaar getroffen door de bankencrisis van 2011, maar herstelde snel en was het enige land ter wereld dat onverantwoordelijke bankiers veroordeelde. In tegenstelling tot het ongelukkige voorbeeld van Haïti. Hoewel al lange tijd onafhankelijk, lijkt het niet te kunnen ontsnappen aan de status van een 'mislukte staat'. Dit komt deels doordat al het land in handen is van een kleine elite. Hetzelfde speelt zich af op Sicilië, waar al het land in handen is van een kleine elite en waar nog iets van een feodale cultuur heerst. Dat is een reden waarom er nog steeds geen brug naar Sicilië is, hoewel het technisch gezien eenvoudig te realiseren is, en het eiland vijf miljoen inwoners heeft die regelmatig naar het vasteland willen. De elite heeft er echter geen belang bij.

Op eilanden ben je sterk afhankelijk van elkaar. Dit leidt tot weinig burgeroorlogen. Maar als eiland ben je militair kwetsbaar. Dit maakt je per definitie internationaal. Daarom zijn eilanden vaak geneigd militaire allianties te vormen. IJsland heeft bijvoorbeeld vier visserijoorlogen met Engeland gevoerd, en gewonnen. Maar het is niet altijd duidelijk welke partner te kiezen. In Sri Lanka is er momenteel een verhit debat: 'Kiezen we China of India als hegemoon?' Een vraag die nauw verbonden is met de geschiedenis en de bevolking.

Op eilanden moet je ook zeer ondernemend zijn. Mensen kwamen er door gevaarlijke zeeën over te steken in kwetsbare boten, en je moet aan alles denken om te overleven. Je moet het zelf doen, je hebt een 'overlevingsgeest' nodig.

Is uw werk interdisciplinair?

Het zit in de aard van eilanden en eilandstudies om op een interdisciplinaire manier te werken. Eilandstudies omvatten sociologie, geologie, geschiedenis, politieke wetenschappen en filosofie.

Voor mezelf: ik streef ernaar om voortdurend en in een gestaag tempo te werken. Op dit moment werk ik samen met een Japanse collega aan een publicatie over de strategische functies van eilanden. Guam, Hawaï en Okinawa hebben bijvoorbeeld aanzienlijk strategisch belang voor de VS. Deze strategische belangen conflicteren vaak met de belangen van eilandbewoners, die andere prioriteiten hebben. Er is bijvoorbeeld aanzienlijke weerstand tegen militarisering.

En elk jaar redigeer ik een boek. Nu ik hier in Groningen ben of onderweg ben, kan ik gelukkig blijven werken dankzij het internet. Momenteel werk ik aan een boek over toerisme op archipels na de Covid-19-epidemie.

Voor elk boek bouwen we een soort wetenschappelijke gemeenschap op, bestaande uit twintig tot dertig wetenschappers met verschillende achtergronden. Je leest veel en gaat in discussie met anderen. Dit proces verandert je ook. Ik ben lid van de afdeling sociologie op mijn universiteit, maar geografie is voor mij steeds belangrijker geworden. Ik onderzoek de impact van ruimtelijkheid op gemeenschappen van mensen. Kan ik zeggen dat ik inherent interdisciplinair ben? Over het algemeen is de kennis van eilandbewoners breder maar minder diep. Eilandbewoners staan dichter bij het renaissance-ideaal. Voor mij maakt dat wetenschap leuker en boeiender.

Heeft u ook nauw samengewerkt met de regering van Malta?

Ja, op een klein eiland als Malta is dat bijna onvermijdelijk. Je hebt elkaar nodig en steunt elkaar. Zo hebben we eeuwenlang een scheepswerf gehad. Die werd min of meer zelf beheerd door de dokwerkers. Op papier lijkt dat ideaal, maar in de praktijk bleek het helemaal niet te werken. Hetzelfde management zat al 22 jaar op zijn plaats, en er werd te weinig rekening gehouden met effectiviteit en winstgevendheid. De regering vroeg me toen om er een rapport over te schrijven. Ik analyseerde het probleem en gaf een oplossing. De regering nam tijdelijk het beheer van de haven over en privatiseerde het vervolgens. De dokwerkers vonden dat helemaal niet leuk. Maar het was noodzakelijk, omdat je als eiland eenvoudigweg een goed functionerende haven nodig hebt, en dit hinderde het eiland op elk gebied. Nuhebben we zelfs een nieuwe haven, de 'Malta Freeport', een zeer succesvol containerterminal, in het zuidoosten van Malta.

Bij het bekijken van uw curriculum wordt je duizelig van alle vakgebieden waarbij u betrokken bent en alle universiteiten waar u hebt gewerkt. Veel ervan draait om eilanden en hun mogelijkheden en uitdagingen, maar hoe komt astronomie tussen al die wetenschappelijke disciplines?

Mijn liefde voor astronomie gaat voornamelijk over meteoren (vallende sterren) - dus zelfs in deze hobby houd ik me bezig met zeer kleine dingen! Het fascineert me gewoon. En het interessante aan astronomie is dat je beseft dat de Aarde eigenlijk een heel klein eiland is, omringd door miljarden sterren en planeten waar menselijk leven niet mogelijk is. Dus, de hele Aarde is, op een bepaalde manier, een eiland. Voor mensen is het de enige leefbare plek in oneindige ruimte, en alle lessen die we leren van eilanden kunnen hier ook worden toegepast. De eindeloze mogelijkheden, maar ook de beperkte middelen, en dat we er allemaal samen mee moeten omgaan.