Auteur: dr. Jonas Bornemann
In de Europese Unie wordt migratie steeds meer gezien als een bedreiging. In dat kader zijn het politieke discours en beleidsreacties gevormd door de weergave van migratie als een veiligheidsrisico. Ook als het misschien ironisch klinkt: deze praktijken doelen vooral op een veiligheidsrisico voor migranten.

Migratie als een veiligheidsrisico
De visie van migratie als een veiligheidsrisico trekt enkele van de belangrijkste veiligheidsgaranties van migranten in twijfel. Ze werpt belangrijke vragen op: mag iemand in het land verblijven? Is voortdurende controle misschien niet alleen lastig, maar ook illegale discriminatie? En waarom moet er gevoelige data worden gedeeld om een Europees land binnen te gaan? Enkele belangrijke rechten van migranten worden bedreigd doordat we migratie vaak vanuit een veiligheidsperspectief bekijken.

In een nieuw project ga ik de gerechtelijke gevolgen van dit veiligheidsdiscours voor migranten onderzoeken. Ik stel daarbij de vraag hoe de logica van 'safety first' de rechten van migranten ondermijnt. In het kader van het project breng ik binnenkort drie maanden aan het Law and Society Institute bij de Humboldt Universiteit Berlijn door. Ik zal ook drie maanden verder onderzoek doen naar een denktank. Het project wordt uitgevoerd in het kader van het re:constitution programma en financieel ondersteund door de Stichting Mercator.

Gevaar door migranten of door migratie?
Het is karakteristiek voor het veiligheidsdiscours dat veiligheidsgevaren worden geïdentificeerd, onafhankelijk van het individuele gedrag van migranten. In deze zin wordt niet het gevaar dat van migranten kan komen, maar het gevaar dat van migratie zelf komt geadresseerd (van het fenomeen en niet van de individuele migrant). Dit is een belangrijke paradigmaverschuiving.

Het Europese recht staat lidstaten toe om maatregelen te nemen voor het beschermen van de interne veiligheid. Daaronder vallen bijvoorbeeld restrictieve maatregelen tegen migranten die crimineel worden. Tot voor kort was er echter consensus dat migratie zelf niet als bedreiging van interne veiligheid werd gezien. De Schengengrenscode merkt bijvoorbeeld op dat ‘[m]igratie en het overschrijden van buitengrenzen door een groot aantal onderdanen van derde landen […] niet per definitie mag worden gezien als een bedreiging van de openbare orde of de binnenlandse veiligheid.’ (preambule 26). 

Sinds kort zijn er initiatieven en hervormingen die deze consensus in twijfel trekken. De huidige hervorming van het Gemeenschappelijk Europees Asielsysteem streeft er bijvoorbeeld nadrukkelijk naar om de 'dreiging' weg te nemen van niet-geautoriseerde mobiliteit van migranten tussen Schengenlidstaten (ook wel de 'secundaire beweging' genoemd).

Evenzo zullen nieuwe regels voor situaties of ‘instrumentalisering’ van migratie beperkte bijzondere maatregelen rechtvaardigen. Als autocratische leiders in Belarus of Rusland migranten naar de Poolse grens sturen om druk uit te oefenen op de EU, wordt migratie zelf snel geïdentificeerd als bedreiging: niet de individuele migranten die naar de grens komen, maar het feit dát ze daarheen komen wordt gezien als bedreiging. Dit argument was onlangs zichtbaar in communicatie van de Europese Commissie, die ‘migratie als wapen’ karakteriseert en suggesties doet hoe deze ‘hybride dreiging’ tegengegaan kan worden. Deze dreiging, zei die Commissie, zou onze samenleving destabiliseren en de veiligheid van de Unie als geheel in gevaar te brengen. 

Een gevaar, maar voor wie?
Er zijn sterke aanwijzingen – in wetenschappelijke geschriften en recente jurisprudentie van Europese rechtbanken – dat een aanpak waarin migratie op zichzelf als potentieel veiligheidsriscio wordt gezien, inbreuk maakt op de rechten van individuen. De grootschalige verzameling en geautomatiseerde verwerking van gegevens van personen die de grenzen overgaan, is bijvoorbeeld aangemerkt als een inbreuk op fundamentele rechten. Daaronder valt het recht op privéleven en het recht op vrij verkeer. Sommige regelingen dreigen bovendien het grondrecht om asiel aan te vragen en het recht op een effectief rechtsmiddel aan te tasten.

Dit alles suggereert dat de weergave van migratie als een veiligheidsrisico inbreuk kan maken op de grondwettelijke rechten van migranten. Het doel van mijn onderzoek is om het fenomeen en de implicaties ervan voor de rechten van migranten in kaart te brengen.