Auteur: mr. Patricio Trincado Vera
De energietransitie van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energie, die voornamelijk wordt uitgevoerd door landen in het Noorden van de wereld, brengt verschillende uitdagingen met zich mee. Een daarvan is de verenigbaarheid met de milieubescherming in Zuidelijke regio's die als 'afgelegen' worden beschouwd.

Koloniale relaties van grondstoffenwinning
Het klinkt contra-intuïtief. Per slot van rekening is de energietransitie gericht op het oplossen van klimaatverandering en daarom is het uiteindelijke doel de milieubescherming op de hele planeet. De huidige energietransitie die door het Noorden wordt uitgevoerd, berust echter op de premisse van externalisering. Dat wil zeggen dat de kosten van de koolstofvrije levensstijl van de kapitalistische centra worden doorberekend aan de landen in de periferie, en in het bijzonder aan de rurale en inheemse gemeenschappen die de zones van uitbuiting bewonen.¹

Met andere woorden: deze energietransitiestrategie is gebaseerd op koloniale relaties van grondstoffenwinning die de economische belangen van mensen in het Noorden bevoorrechten ten koste van gemeenschappen in het Zuiden.² Daarom wordt dit fenomeen in de academische wereld door velen 'groen kolonialisme' of 'kolonialisme van hernieuwbare energie' genoemd.

Een voorbeeld hiervan is de winning van lithium in Zuid-Amerika. Als gevolg van het energietransitiebeleid is de vraag naar grondstoffen die nodig zijn voor de bouw van batterijen, zoals lithium, toegenomen. Dit heeft veel interesse gewekt in de Zuid-Amerikaanse lithiumdriehoek, een regio tussen Chili, Bolivia en Argentinië die de grootste lithiumreserves ter wereld herbergt.³ In de woestijnen van deze regio, de droogste op aarde, bevinden zich verschillende zoutvlaktes (waterrijke gebieden waar unieke ecosystemen gedijen) evenals verschillende landelijke en inheemse gemeenschappen die deze gebieden al duizenden jaren bewonen. In de pekel van deze zoutvlakten vinden we het lithium.

Helaas kan lithium alleen worden gewonnen met extreem schadelijke methoden. Die methode verstoren de fragiele ecosystemen van de zoutvlaktes, tasten de biodiversiteit aan en vervuilen waterbronnen. Ook veroorzaken ze socio-milieuschade doordat ze de traditionele levenswijze van de landelijke en inheemse gemeenschappen in het gebied aantasten.⁴

Een dekoloniale lens voor het recht op een gezond milieu
Mijn onderzoek is erop gericht te bekijken hoe een dekoloniaal begrip van het Recht op een Gezond Milieu (Right to a Healthy Environment, RHE) in zowel het Inter-Amerikaanse als het Europese mensenrechtensysteem kan worden gebruikt om een juridisch kader te bieden. Dat kader moet daarbij in staat zijn om de lithiumwinning in de Lithiumdriehoek aan te pakken, om zo een wereldwijde rechtvaardige transitie te bewerkstelligen. Voor mijn onderzoek maak ik gebruik van de dialectische methodologie om mensenrechten te dekoloniseren, zoals voorgesteld door de Colombiaanse rechtsgeleerde José Manuel Barreto.⁵

Deze methodologie heeft een drievoudige structuur. Ten eerste: een kritisch of negatief moment, dat bestaat uit kritiek op de eurocentrische vooringenomenheid.⁶ Ten tweede: een constructieve of bevestigende stap, die erop gericht is concepten terug te vinden die in de periferie van de gekoloniseerde wereld zijn ontwikkeld.⁷ Ten derde: een ontmoeting tussen de twee bestudeerde perspectieven waarbij een dialoog daartussen tot stand wordt gebracht.⁸ Mijn onderzoek zal deze methodologie toepassen op de RHE in het Inter-Amerikaanse en het Europese mensenrechtensysteem in relatie tot het fenomeen van lithiumwinning in Zuid-Amerika.

Een vergelijkende analyse van het RHE binnen het Inter-Amerikaanse en Europese mensenrechtenstelsel
Het eerste artikel van mijn project zal onderzoeken wat de huidige stand van zaken is van het RHE binnen beide bestudeerde regionale systemen. In het geval van het Inter-Amerikaanse systeem wordt het RHE erkend in artikel 11 van het Protocol van San Salvador. In het advies OC-23/17 stelde het Inter-Amerikaanse Hof voor de Rechten van de Mens dat het RHE een autonoom recht is dat beschermd wordt door artikel 26 van het Amerikaanse Verdrag voor de Rechten van de Mens.⁹ Als zodanig beschermt het RHE de componenten van het milieu, zoals bossen, rivieren of oceanen, zelfs als er geen zekerheid of bewijs van risico is voor individuen.¹⁰ Sinds het advies heeft het Hof naar dit recht verwezen in 6 zaken, waarvan 4 van vorig jaar, waarin het de inhoud en de staatsverplichtingen die het met zich meebrengt heeft uitgewerkt.¹¹

In het geval van het Europees systeem van mensenrechten is het RHE niet erkend. Desondanks is er binnen de Raad van Europa een groot debat geweest over het aannemen van een aanvullend protocol bij het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens waarin het RHE erkend zou worden. De laatste versie van het voorstel van de PACE, Aanbeveling 2211, definieert het RHE als “het recht van huidige en toekomstige generaties om te leven in een niet aangetaste, leefbare en fatsoenlijke omgeving die bevorderlijk is voor hun gezondheid, ontwikkeling en welzijn”.¹²

Mijn artikel zal deze ontwikkeling in beide systemen analyseren en vergelijken om de uitdagingen van het aannemen van dit collectieve recht beter te begrijpen. Het andere doel is om te onderzoeken hoe het conflict kan worden aangepakt tussen enerzijds de energietransitie in het Noorden en anderzijds de bescherming van ecosystemen tegen extractivistische activiteiten in het Zuiden (zoals lithiumwinning in de Lithiumdriehoek).

¹_{Felix Malte Dorn, ‘Green Colonialism in Latin America? Towards a New Research Agenda for the Global Energy Transition’ [2022] European Review of Latin American and Caribbean Studies / Revista Europea de Estudios Latinoamericanos y del Caribe 137, 141.}
²_{Miriam Lang, Breno Bringel and Mary Ann Manahan, ‘Lucrative Transitions, Green Colonialism and Pathways to Transformative Eco-Social Justice: An Introduction’ in Miriam Lang, Breno Bringel and Mary Ann Manahan (eds), The Geopolitics of Green Colonialism (1st edn, Pluto Press 2024) 5–6 <https://www.jstor.org/stable/jj.12865310.5> accessed 26 November 2024; Susana Batel, ‘A Brief Excursion into the Many Scales and Voices of Renewable Energy Colonialism’, Routledge Handbook of Energy Democracy (Routledge 2021) 122.}
³_{Daniela Soto Hernandez and Peter Newell, ‘Oro Blanco: Assembling Extractivism in the Lithium Triangle’ (2022) 49 The Journal of Peasant Studies 945, 946; Bárbara Jerez, Ingrid Garcés and Robinson Torres, ‘Lithium Extractivism and Water Injustices in the Salar de Atacama, Chile: The Colonial Shadow of Green Electromobility’ (2021) 87 Political Geography 102382, 2.}
⁴_{Hernandez and Newell (n 3) 953–954; Jerez, Garcés and Torres (n 3) 4; Cristóbal Bonelli and Cristina Dorador, ‘Endangered Salares: Micro-Disasters in Northern Chile’ (2021) 4 Tapuya: Latin American Science, Technology and Society 29, 8.}
⁵_{José-Manuel Barreto, ‘Decolonial Strategies and Dialogue in the Human Rights Field: A Manifesto’ (2012) 3 Transnational Legal Theory 1; José-Manuel Barreto, ‘Decolonial Thinking and the Quest for Decolonising Human Rights’ (2018) 46 Asian Journal of Social Science 484; José Manuel Barreto, ‘Estrategias para descolonizar los derechos humanos’ (2019) 35 Opción 815.}
⁶_{Barreto, ‘Decolonial Thinking and the Quest for Decolonising Human Rights’ (n 5) 487–488.}
⁷_ibid.
⁸_ibid.
⁹_{Advisory Opinion OC-23/17 requested by the Republic of Colombia The Environment and Human Rights [2017] Inter-American Court of Human Rights Serie A 23 para 57, 62.}
¹⁰_{ibid para 62.}
¹¹_{Indigenous Communities of the Lhaka Honhat (Our Land) Association v Argentina [2020] Inter-American Court of Human Rights Serie C 400; Habitantes de La Oroya vs Perú [2023] Inter-American Court of Human Rights Serie C 511; Pueblos Rama y Kriol, Comunidad Negra Creole Indígena de Bluefields y otros vs Nicaragua [2024] Inter-American Court of Human Rights Serie C 522; Pueblo Indígena U’wa y sus miembros Vs Colombia [2024] Inter-American Court of Human Rights Serie C 530; Pueblos Indígenas Tagaeri y Taromenane Vs Ecuador [2024] Inter-American Court of Human Rights Serie C 537; Comunidades Quilombolas de Alcântara Vs Brasil [2024] Inter-American Court of Human Rights Serie C 548.}
¹²_{Parliamentary Assembly Council of Europe, ‘Recommendation 2211: Anchoring the Right to a Healthy Environment: Need for Enhanced Action by the Council of Europe’ (2021) <https://pace.coe.int/en/files/29501/html> accessed 5 March 2025.}