In 2014 vond de grootste en de meest ernstige uitbraak van Ebola plaats sinds het virus voor het eerst werd ontdekt in 1976. Met een totaal aantal slachtoffers van 11.300 waren er meer gevallen en doden in deze uitbraak dan in alle andere uitbraken bij elkaar. De uitbraak begon in Guinea, en verspreidde zich toen al snel over verschillende landen, met name Sierra Leone en Liberia.

De Internationale Gezondheidsregeling, aangenomen in 2005 door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), heeft als doel om toezicht te houden op dergelijke situaties. De regeling legt een reactieketen vast die het land van de uitbraak vereist om te rapporteren aan de WHO, waarop de WHO kan reageren en interveniëren. Echter, de getroffen landen waren langzaam met het rapporteren aan de WHO, die vervolgens vijf maanden wachtte voordat zij verklaarde dat er sprake was van een ‘medische noodsituatie van internationale zorg’. De VN-Veiligheidsraad reageerde prompt met de installatie van UNMEER, de eerste VN medische noodmissie. De uitbraak van Ebola laat zien dat de WHO, als primaire mondiale gezondheidsorganisatie, over onvoldoende mogelijkheden beschikt om een internationale gezondheidscrisis te beheersen. De Internationale Gezondheidsregeling mist een effectief handhavingsmechanisme en voorziet evenmin in mogelijkheden om landen te sanctioneren in geval van niet-naleving. Daarbij komt dat de WHO de financiële middelen en mankracht mist om een centrale speler te kunnen zijn in een potentiële internationale  gezondheids-noodsituatie.

Mensenrechten ernstig geschonden

De Ebolacrisis bracht ook de mensenrechtensituatie in de getroffen landen aan het licht. Door de kwetsbare gezondheidssystemen en gebrekkige gezondheidsinfrastructuur ontbreken in deze landen de faciliteiten en het personeel om de crisis aan te pakken. Daarbij kwam dat veel ziekenhuizen gesloten werden na de uitbraak, waardoor patiënten met andere urgente behoeften zoals verloskundige zorg, geen hulp konden krijgen. Ook stelden de getroffen landen verstrekkende quarantaines in. Scholen werden gesloten en er was veelal sprake van een verbod op samenscholing, wat leidde tot restricties op de bewegingsvrijheid van de bevolking. De communicatie over de risico’s van traditionele begrafenisrituelen was gebrekkig. Zodoende werden mensenrechten, waaronder het recht op gezondheid, informatie, privacy, bewegingsvrijheid en een adequate levensstandaard ernstig geschonden.

Stijging chronische ziektes

Hoewel de Ebola crisis het Internationaal gezondheidsrecht op meerdere manieren op de proef stelde, moeten we ons niet blindstaren op de noodzaak om besmettelijke ziektes te reguleren. De komende decennia zal de wereld een dramatische stijging zien van chronische ziektes (niet-overdraagbare ziektes), met name kanker, hart- en vaatziektes, ademhalingsziektes en diabetes. De WHO schat dat chronische ziektes tegen het jaar 2030 de belangrijkste doodsoorzaak zullen zijn in alle wereldregio’s. Deze pandemie zal aanzienlijke kosten met zich meebrengen: volgens het Wereldeconomisch Forum gaan niet-overdraagbare ziekten over de komende 20 jaar meer dan $30 biljoen kosten. Dat is 48% van het mondiale BBP. Ebola is peanuts vergeleken met de gezondheidsschade en de kosten die deze ziektes teweeg brengen.

Chronische ziektes komen disproportioneel voor in lage- en middeninkomenslanden, waar volgens de WHO bijna driekwart van de sterfgevallen van deze niet-overdraagbare ziektes voorkomt. Om een concreet voorbeeld te geven: onderzoek laat zien dat onder sloppenwijkbewoners van Nigeria’s megastad Lagos de algemene prevalentie van hypertensie (hoge bloeddruk) lag op 38.2%. In landen als Nigeria zorgen de hoge kosten van medicatie ervoor dat mensen in diepere armoede terecht komen. Hoge inkomenslanden hebben echter ook te maken met de stijgende zorgkosten die chronische ziektes teweeg brengen. In Nederland vinden hevige discussies plaats over de hoge kosten van medicijnen voor kanker en andere (chronische) ziektes. Sommige van deze medicijnen worden onbetaalbaar, zowel voor individuele patiënten als voor het algemene gezondheidssysteem.

Reguleren ongezond gedrag

In deze context is het belangrijk om ook de mogelijkheden van het reguleren van ongezond gedrag te onderzoeken. Chronische ziektes worden ook wel levensstijl ziektes genoemd aangezien ze te koppelen zijn aan vier gemeenschappelijke risicofactoren die de incidentie van deze ziektes verhogen: tabaksgebruik, ongezond dieet, alcoholmisbruik en fysieke inactiviteit. Het reguleren van levensstijlkeuzes is echter nog steeds controversieel vanwege de nadruk op autonomie en persoonlijke verantwoordelijkheid, zeker in een land als Nederland waar veel weerstand is tegen het ingrijpen bij dergelijke keuzes. 

Tot dusverre is tabak de enige risicofactor die succesvol gereguleerd wordt door een verdrag. Het Kaderverdrag inzake Tabaksontmoediging, dat is aangenomen in 2003, heeft geleid tot de aanscherping van nationale tabakswetgeving in een groot aantal landen en aanzet gegeven tot verschillende nationale rechtszaken betreffende de schadelijke effecten van tabak. Moet internationaal recht ook andere risicofactoren zoals ongezond voedsel en alcohol, reguleren? Hoe kan internationaal recht de industrie die deze producten produceert aanpakken? Dit zijn enkele belangrijke vraagstukken in de context van mondiaal of internationaal gezondheidsrecht, een boeiende tak van het internationale recht die momenteel veel aandacht geniet.

Referenties

Global Health Law Groningen Research Centre

Gian Luca Burci and Brigit Toebes (eds.), Research Handbook on Global Health Law, verwacht eind 2017 bij Edward Elgar Publishers.