Neemt AI straks mijn baan over?

Het korte antwoord is ‘misschien’. Kunstmatige intelligentie (AI) vormt de kern van een transformatieve revolutie die alle aspecten van de samenleving raakt. AI-tools zijn al een onderdeel van ons dagelijks leven (kijk maar naar je telefoon!). AI zal ontwrichtende effecten hebben, maar zal ook bijdragen aan het ontstaan van nieuwe banen. Hoe groot de impact van deze transformatie zal zijn, is uiteindelijk een bestuurlijke en politieke kwestie, waarbij wij (de gebruikers en de samenleving) boven de belangen van een paar grote bedrijven worden gesteld.

Het eerlijkste antwoord is “misschien”. Alarmerende beweringen en overdrijvingen over de potentie en de impact van AI verschijnen al sinds de jaren 70 geregeld in de pers. Toch zijn de meeste banen er nog en zijn er veel nieuwe soorten banen bijgekomen.

De meest recente golf aan AI-tools, zoals ChatGPT of DALL-E, is gebaseerd op grote (taal)modellen (Large Language Models), ook wel foundation models genoemd. Deze tools hebben indrukwekkende resultaten opgeleverd en maken nu al deel uit van ons dagelijks leven: Google heeft bijvoorbeeld in 2019 een taalmodel (BERT) in de zoekmachine geïntegreerd om de resultaten te verbeteren. De antropomorfisering van deze machines, die worden omschreven als “intelligent”, “bovenmenselijk”, in staat om te “begrijpen”, is meer een marketingstrategie dan werkelijkheid. Hun kracht is ook hun zwakte: zodra ze worden toegepast op data of taken die ook maar een beetje afwijken van het oorspronkelijke doel waarvoor ze getraind zijn, gaan hun prestaties drastisch achteruit.

We bevinden ons in een transitie die wordt aangedreven door AI-technologieën, en transities hebben ontwrichtende effecten. Toen de automatisering werd geïntroduceerd in de auto-industrie, gingen er banen verloren, maar kwamen er ook weer nieuwe bij. De integratie van AI in ons leven is een hulpmiddel om dingen beter te doen. We moeten leren begrijpen welke vaardigheden we willen behouden en welke we aan AI kunnen overlaten, in plaats van dat het ons vervangt. Een recent artikel in Science over het gebruik van ChatGPT in de context van professionele schrijftaken heeft aangetoond dat mensen die ChatGPT gebruikten (in deze experimentele context) hun productiviteit verhoogden. De tijd die normaal aan ‘saaie’ taken werd besteed, kon nu worden besteed aan creatieve taken. Uit het onderzoek bleek echter geen nivellerend effect: middelmatige schrijvers werden er niet beter van, en goede schrijvers ook niet.

In plaats van “stelen”, zal AI onze banen veranderen. De manier waarop is nog niet te voorspellen. Net als elke andere innovatie kan AI sommige banen overbodig maken, maar we moeten naar een positief resultaat toewerken: zelfs programmeren zal veranderen, wat betekent dat sommige software engineers in de toekomst mogelijk hun baan kwijtraken. We moeten niet vergeten dat elke transitie zijn prijs heeft, en als samenleving is het onze plicht om te beslissen hoe deze transitie verloopt en de meest kwetsbaren onder ons te beschermen. We moeten ervoor zorgen dat AI “verkeerd handelen bestrijdt, menselijke verantwoordelijkheid ondersteunt en ons menselijker maakt”, om de woorden van professor Luciano Floridi te gebruiken.

Bij een hoger alcoholpromillage lijkt de uitspraak in een vreemde taal niet beter, maar ook niet slechter te worden. Voor de moedertaal ligt dat anders. Daar wordt de uitspraak juist wél slechter onder invloed van alcohol. Dit bleek uit een door ons uitgevoerd onderzoek tijdens Lowlands Science 2018 .

Tijdens Lowlands Science 2018 namen we bij ruim honderd deelnemers een blaastest af en vroegen we hen zinnen uit te spreken in zowel de eigen moedertaal (Nederlands), als het Engels. Tijdens Lowlands Science hebben we nuchtere Nederlandse moedertaalsprekers gevraagd de Nederlandse uitspraken te beoordelen, waarna Engelse moedertaalsprekers later online de Engelse uitspraken hebben beoordeeld. Terwijl de verstaanbaarheid van de Nederlandse zinnen minder goed werd beoordeeld voor personen met een hoger alcoholpromillage, was er juist geen effect van het alcoholpromillage op de beoordeling van de Engelse uitspraken. Over het uitvoeren van dit onderzoek maakten we ook een video. 

Het negatieve effect op de moedertaal kan verklaard worden doordat alcoholinname een nadelig effect heeft op de fijne motoriek die nodig is om de tong te bewegen voor het spreken. De reden voor de afwezigheid van een negatief effect van alcoholgebruik op de vreemde taal is niet duidelijk vast te stellen op basis van dit onderzoek. Enerzijds zou het kunnen dat de verslechtering van de fijne motoriek ervoor zorgt dat de invloed van de moedertaal (het accent) op de vreemde taal wat minder duidelijk hoorbaar wordt. Anderzijds is het ook mogelijk dat de invloed van alcohol niet even groot is voor de hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor het spreken van een moedertaal versus die van een vreemde taal. Meer details over dit onderzoek zijn te lezen in het wetenschappelijke artikel dat op basis van dit onderzoek is gepubliceerd.

Een goed boek roept een wereld op die anders is dan de dagelijkse werkelijkheid van de lezer, maar waar die lezer zich wel door aangesproken voelt. In een goed boek worden leven en liefde, verlangens en angsten invoelbaar gemaakt door de stijl en door de stem van een verteller.

Op de vraag waar een goed boek aan moet voldoen zijn minstens drie soorten antwoorden mogelijk. Wat iemand een goed boek vindt, hangt af van de opvattingen over literatuur die een lezer of een groep lezers erop nahoudt. Een mening over wat (goede) literatuur is of zou moeten zijn wordt ook wel een poëtica genoemd. Iemand die vindt dat een roman de eigentijdse maatschappelijke werkelijkheid zo realistisch mogelijk moet weergeven, houdt er een andere literatuuropvatting op na dan iemand die houdt van sprookjes of fantasy. Een lezer of leesclub die vooral geïnteresseerd is in het leven van beroemde mensen, zal liever een biografie of autobiografie kiezen dan een verzonnen verhaal. En wie houdt van klassieke, regelmatige en rijmende poëzie zal niet snel naar een gedichtenbundel met experimentele verzen grijpen.

Een tweede antwoord is van meer institutionele aard: goede boeken zijn boeken waaraan gezaghebbende lezers en instituties betekenis en waarde toekennen. Denk aan uitgevers, recensenten, docenten en leden van literaire jury’s. Hun beslissingen om een boek wel of niet uit te geven, te bespreken, te onderwijzen en te bekronen bepalen de waarde die binnen een samenleving aan een boek wordt toegekend. Het gaat daarbij volgens de veldtheorie van de Franse cultuursocioloog Pierre Bourdieu vooral om symbolische waarde, al kan die natuurlijk ook worden omgezet in financiële waarde, bijvoorbeeld wanneer gunstige recensies de verkoop van een boek stimuleren of wanneer een literaire prijs bestaat uit een hoog geldbedrag.

Een derde antwoord is dat de waarde van een boek wordt bepaald door de persoonlijke smaak van een individuele lezer, door diens eigen voorkeuren en repertoire (alle eerder gelezen boeken). Zelf houd ik van boeken die niet bevestigen wat ik zelf al weet en vind, maar die mij confronteren met een voorstellingswereld die vreemd en vaak verontrustend is, boeken die mijn eigen ideeën over literatuur en over de wereld op de proef stellen. In een goed boek worden leven en liefde, verlangens en angsten invoelbaar gemaakt door de stijl en door de stem van een verteller. Ik houd van boeken die veel interpretaties toelaten, maar er niet één afdwingen en die daardoor het denken van nieuwe energie voorzien.

Ja, ochtend- en avondmensen bestaan echt; het is niet iets dat je jezelf alleen maar aanpraat. Eén van de oorzaken is een verschil in de werking van iemands biologische klok. Maar ook leefstijl heeft effect, dus het is mogelijk voor avondmensen om iets eerder op te staan en voor ochtendmensen iets later.

Een ochtendmens wordt ’s morgens vroeg en gemakkelijk wakker, maar tegen de avond gaan de luiken dicht en wil-ie vroeg naar bed. Een avondmens daarentegen heeft ’s morgens moeite om op tijd wakker te worden en komt vaak tegen de avond pas echt op gang. Goed presteren, sporten: een ochtendtype doet het graag vroeg op de dag, maar het avondtype liefst pas in de avond. De verschillen kunnen zo groot zijn dat het echte ochtendtype al uit bed is als het avondtype er net in kruipt.

Kan je van zo’n avondtype een ochtendtype worden? Nou nee, niet gemakkelijk. Je kunt als avondmens wel je leefstijl veranderen waardoor je iets makkelijker op tijd in slaap valt en wakker wordt, maar echt een ochtendtype zal je nooit worden. Is dat erg? Dat ligt eraan of je als avondmens een vast ritme aanhoudt, want een onregelmatig ritme is niet zo gezond. Uit recent onderzoek blijkt dat een regelmatig slaap-waakritme belangrijker is voor levensverwachting dan slaapduur.

Het ritme van slapen en waken wordt geregeld door de biologische klok in je hersenen. Een gebied van 100.000 hersencellen, vlak boven de plek waar de oogzenuwen je hersenen binnenkomen. De cellen in de biologische klok kunnen zelf een ritme produceren van ongeveer 24 uur en vertellen het lichaam hoe laat het is; dat het tijd wordt om te gaan slapen, en dat het tijd wordt om op te staan. Ze genereren ook allerlei ritmes in je bloeddruk, hartslag en hormoonspiegels om je voor te bereiden op het in slaap vallen en ontwaken. Het ritme van de biologische klok is niet precies 24 uur. Bij ochtendmensen loopt deze klok iets sneller, bijvoorbeeld 23.8 uur, terwijl de klok bij avondmensen iets langzamer loopt, bijvoorbeeld 25 uur. Hierdoor ontvangt een avondmens pas laat het seintje dat het tijd is om naar bed te gaan of om op te staan.

Maar je kunt de klok wat verzetten. Licht dat in de ochtend op je ogen valt versnelt de klok; avondlicht maakt hem trager.

Kort gezegd, een avondmens heeft een biologische klok die langzamer loopt dan die van een ochtendmens. Maar je kunt je biologische klok bijstellen door licht en donker op het juiste moment. Het is belangrijk om een regelmatig slaap-waakritme aan te houden en zoveel mogelijk, minstens twee uur, daglicht per dag te zien. Voor avondmensen is het vooral van belang direct na het wakker worden de gordijnen open te trekken, in het licht te ontbijten en avondlicht te vermijden.