‘Laat kinderen online in een boom klimmen, niet in een hijskraan’

Wanneer mag je kind een smartphone, en hoe leer je kinderen over de gevaren van de online wereld? Tijdens het evenement ‘Help mijn kind wil op TikTok!’, dat op 4 februari plaatsvindt in Forum Groningen, geven drie onderzoekers antwoord op prangende vragen van ouders. Denise Mensonides, promovenda bij het Digital Inclusion Lab van de Rijksuniversiteit Groningen, maakt deel uit van het panel. Ze deed onderzoek naar de ontwikkeling van digitale geletterdheid bij basisschoolkinderen en deelt alvast haar verhaal.

Tekst: Jelle Posthuma

De digitale kinderwereld is voor sommige volwassenen een onbegrepen mysterie, waarin vloggers met hoge piepstemmetjes en TikTok-trends een hoofdrol spelen. Voor kinderen is kennis over deze online wereld echter onmisbaar, betoogt promovenda Denise Mensonides. Tijdens haar promotieonderzoek observeerde ze drieënhalf jaar lang kinderen in de leeftijd 8 tot 12 jaar op Groningse buitenschoolse opvanglocaties (bso’s) en basisscholen. Ze promoveert op het onderwerp op 6 februari.

Mensonides wilde weten hoe kinderen omgaan met digitale media. Tijdens haar observaties keek de promovenda naar de ontwikkeling van digitale geletterdheid bij kinderen. ‘Digitale geletterdheid kan worden omschreven als de kennis, vaardigheden en houdingen die mensen helpen om de voordelen van digitale media te benutten, en tegelijkertijd te beschermen tegen de online risico’s. Kinderen kunnen kritisch en bewust gebruik maken van digitale media als ze digitaal geletterd zijn.’

Sociaal bindmiddel

Hoewel de bso’s en basisscholen waar Mensonides haar onderzoek deed onderling verschilden, ontdekte ze ook belangrijke overeenkomsten. ‘Op alle locaties waren kinderen actief bezig met digitale media. Soms maakten ze gebruik van computers of gameconsoles, andere keren verwerkten ze het in hun spel op het plein, of hadden ze er uitgebreide gesprekken over. Er was dan ook geen duidelijke scheidslijn tussen de online en offline wereld.’

Kennis over de digitale wereld kan werken als sociaal bindmiddel waaraan kinderen in sommige gevallen ook status ontlenen, vervolgt Mensonides. ‘Ze spelen bijvoorbeeld online spelletjes na op het schoolplein of doen bekende vloggers na, ook als ze zelf niet op TikTok zitten. Een gedeelde interesse in bepaalde video’s of spellen, evenals kennis over sociale mediaplatforms, helpt kinderen bij het sluiten en onderhouden van vriendschappen.’

Ook praten kinderen actief over nieuws dat ze via digitale media tot zich krijgen, weet de onderzoeker. ‘Volwassenen denken vaak dat kinderen het nieuws saai vinden. Maar tijdens mijn observaties hoorde ik kinderen bijvoorbeeld praten over de oorlog in Oekraïne. Het gaat wel op hun eigen, informele en speelse manier. Een voorbeeld is kinderen die personages van het vechtspelletje Super Smash Bros de namen van Poetin en Rutte gaven en ze tegen elkaar lieten vechten.’

Ieder kind is anders

In haar onderzoek richtte de promovenda zich specifiek op het perspectief van de kinderen. ‘We keken niet van bovenaf, maar vanuit het kind zelf. Vanuit de activiteiten van de kinderen willen we begrijpen wat ze doen met digitale media, hoe ze hiermee digitale geletterdheid kunnen ontwikkelen, en hoe volwassenen ze in deze processen kunnen ondersteunen.’

Jonge kinderen begeven zich online als een vis in het water. Althans, dat is wat veel ouders en volwassenen denken. Het installeren van een app gebeurt in een handomdraai, en het aanmaken van een profiel op social media is zo gepiept. Maar kinderen hebben wel degelijk begeleiding nodig als ze zich in de online wereld begeven, stelt Mensonides. Kinderen beschikken lang niet altijd over de vaardigheden om zich veilig en kritisch in de digitale wereld te begeven. ‘Ze zijn vaak erg handig in de technische basisvaardigheden. Maar digitale geletterdheid gaat ook over mediawijsheid, digitale informatievaardigheden en ‘computational thinking (het oplossen van problemen met logica en technologie, red.).’

De ontwikkeling op deze gebieden kan verschillen per kind, benadrukt Mensonides. ‘Er zijn eerdere onderzoeken die bijvoorbeeld laten zien dat er verschillen bestaan tussen de digitale vaardigheden van kinderen met verschillende sociaaleconomische achtergronden. Daarom is het belangrijk om te vertrekken vanuit het kind: waar zijn ze in hun ontwikkeling, waar ligt hun interesse, waar hebben ze moeite mee? Daar ligt een taak voor de volwassenen.’

Boomklimmen

Volgens de promovenda is het cruciaal dat kinderen de online wereld op een veilige manier kunnen verkennen en zelf tactieken ontwikkelen om met de bijbehorende risico’s om te gaan. In haar onderzoek ontdekte ze dat kinderen deze tactieken onder meer ontwikkelen via wat Mensonides ‘risicovol digitaal spel’ noemt: een spelvorm die 'spannend maar leuk' is.

Om de juiste balans te vinden en te voorkomen dat iets te eng wordt, ontwikkelen kinderen verschillende tactieken. Ze passen bijvoorbeeld de instellingen aan of vragen steun aan vrienden. ‘Wat kinderen spannend vinden, verschilt sterk. Het ene kind vindt een spel saai, terwijl een ander hetzelfde spel veel te eng vindt. Er is geen eenduidig antwoord; juist daarom is het belangrijk om vanuit het kind zelf te kijken.’

In haar proefschrift vergelijkt Mensonides ’digitaal risicovol spel’ met het beklimmen van een boom. ‘Dat is voor kinderen leuk en spannend. Maar in een hijskraan van 15 meter klimmen is niet spannend, maar gewoon eng en gevaarlijk. Voor kinderen is het belangrijk om online in bomen te kunnen klimmen én te herkennen wat de hijskranen zijn. Het draait om de balans tussen risicovol spelen en veiligheid.’

Vertrouwensband  

Als kinderen toch een keer in een digitale hijskraan klimmen, dan moeten ze daarover in gesprek kunnen gaan met volwassenen. Alles valt of staat bij belangstelling en open gesprekken. ‘Volwassenen denken: vloggers met irritante hoge piepstemmetjes, wat is daar nu aan? Maar voor kinderen kan dit echter een sociale functie hebben, bijvoorbeeld het verlangen om op de hoogte te blijven van video's waar vrienden op school over praten. Door oprechte interesse te tonen, kun je kinderen helpen kritisch na te denken over wat ze tegenkomen in digitale media.’ 

Hoewel regels belangrijk zijn voor kinderen, is het goed om met kinderen in gesprek te gaan voordat bepaalde sites of activiteiten verboden worden. ‘Ook als een activiteit verboden is, is het belangrijk dat er een open gesprek gevoerd kan blijven worden. Kinderen kunnen bijvoorbeeld erg handig zijn en zich een weg banen om door ouders geïnstalleerde firewalls of op apparaten ingestelde schermtijd. Het risico is dat kinderen, als ze toch iets naars tegenkomen terwijl ze iets doen waarvan ze weten dat het eigenlijk niet mag, mogelijk minder snel met hun ouders in gesprek zullen gaan.’

Als onderzoeker probeerde Mensonides een vertrouwensband met de kinderen op te bouwen. ‘Ik vroeg of ik kon meekijken, en merkte dat kinderen vanzelf dingen begonnen te vertellen. Ik heb de hele onderzoeksperiode als iets geweldigs ervaren. Kinderen zijn ontzettend creatief en vindingrijk in de digitale wereld. Maar we moeten het niet volledig aan de kinderen zelf overlaten. We moeten ze de vaardigheden geven, zodat ze kritisch en bewust digitale media kunnen verkennen.’

Meer weten over kinderen en digitale media? Tijdens het evenement ‘Help mijn kind wil op TikTok!’, dat op 4 februari plaatsvindt in Forum Groningen, vertelt Mensonides meer over haar promotieonderzoek. Ook delen Peter Nikken (lector) en Mandy Oude Veldhuis-Talhout (promovendus) bij het Lectoraat Jeugd & Media van Hogeschool Windesheim in Zwolle hun onderzoek naar mediagebruik van gezinnen vanuit de missie ‘kansrijk opgroeien in de digitale samenleving’. De bijeenkomst wordt medegeorganiseerd door de Jantina Tammes School of Digital Society, Technology and AI. Meer informatie is te vinden op deze website. Menonides promoveert op 6 februari in het Academiegebouw.