Auteur:       prof. dr. John Morijn
De Europese Unie werd opgericht om vrijheid en democratie beter te beschermen, maar doet dat momenteel veel te weinig, stelt John Morijn. In de komende EU-budgetonderhandelingen moet premier Rutte betere handhaving afdwingen.

Minister-president Mark Rutte gaat donderdag bij bondskanselier Merkel op bezoek in Berlijn. Zij ontvangt hem in haar hoedanigheid van EU-voorzitter. Het onderwerp van deze politieke theekrans is het meerjarig EU-budget vanaf 2021. Er is Duitsland veel aan gelegen hierover al bij de komende Europese Raad van 17 tot 19 juli een deal te maken. Rutte krijgt in Berlijn dus de vraag waar Nederland zijn Europese geld werkelijk op inzet.

De Nederlandse inzet in de EU-budgetonderhandelingen is er tot op heden een van én-én-én. We willen zo min mogelijk betalen en onze bestaande korting op afdrachten behouden. Nederland wil daarnaast dat extra geld voor de door covid-19 getroffen lidstaten in de vorm van leningen in plaats van giften gaat, en daar hervormingsgaranties aan koppelen. Ook willen we met de Europese Commissie dat EU-geld alleen naar lidstaten gaat die zaken als rechterlijke onafhankelijkheid en mediavrijheid onverkort garanderen. De Europese geldkraan moet worden dichtgedraaid als door de Commissie wordt vastgesteld dat de rechtsstaat niet op orde is. We willen dus én meer voor minder én een extra slot om de investering te beschermen.

Niet veilig

Het is geen geheim dat drie eisen, zonder prioritering, weinig waarde hebben bij zware onderhandelingen. Dat geldt des te meer nu Nederland zich als onderdeel van de ‘vrekkige vier’ met Denemarken, Zweden en Oostenrijk lelijk in de hoek heeft geschilderd. Als we ons hebben ingebeeld dat Europa ‘best belangrijk’ is, geldt dat ook voor Nederland in Europa. Er wordt lang naar onze kruideniersvinger gekeken en naar onze domineespreek geluisterd. Maar dan raakt het geduld op en wordt een knoop doorgehakt door de ‘echt belangrijken’. Merkels vraag aan Rutte wordt dus: wat is nu dé Nederlandse eis? Dat is geen moeilijke vraag. Alle Nederlandse punten vergen uiteindelijk hetzelfde: betere bescherming van de rechtsstaat.

Rutte zegt vaak dat de EU niet meer is dan een markt met wat franje. Niet iedereen is daar blij mee, maar ieder zijn visie. Toch kan ook een markt niet zonder functionerende rechtsstaat. Stel: een Nederlandse, trouw VVD-stemmende ondernemer investeert in Polen. Er ontstaat een probleem en de gang naar een onafhankelijke rechter is noodzakelijk. Volgens de hoogste EU-rechter is er op dit moment geen onafhankelijke rechter in Polen meer. Als een private investering niet meer veilig is, waarom zouden we dan wel zonder garanties publiek EU-geld blijven steken in de Poolse infrastructuur? Markt en budget zijn gekoppeld en beide zijn afhankelijk van de rechtsstaat.

Drie keer niks

Hetzelfde geldt voor discussies over leningen, giften en hervormingen. Wij hebben het hier vaak over gebrekkige, Zuid-Europese budgettaire discipline. Wat Nederland wil is een garantie dat Europees geld daar ‘goed’ wordt besteed. Maar in Zuid-Europa ligt nu niet het belangrijkste probleem. We weten dat in Hongarije juist EU-gelden het autoritaire regime van Viktor Orbán versterken, en dat hij mede daardoor de nog overgebleven onafhankelijke media steeds verder afknijpt. Inderdaad: dat gebeurt met ‘ons’ geld. Waarom laten we dat gebeuren? Omdat er geen goede methode is om EU-financiering van autocraten te stoppen.

Als Nederland niet snel een meer principiële keuze maakt, bestaat er een reëel risico dat het met zijn ‘en-en-en’-insteek straks met drie keer niks staat. Of met een ‘overwinning’ die hol is. In pre-Brexit-Europa zou dat nog penny wise, pound foolish geheten hebben. Een kat in de zak. De enige manier om tot een ‘bang’ te komen voor onze zuurverdiende Nederlandse ‘buck’, is erop blijven staan dat EU-geld verifieerbaar alleen wordt uitgegeven zolang en voor zover een lidstaat de basispijlers van de rechtsstaat in stand laat. Soms komen kruidenier en dominee samen.

Dit is chefsache, maar meer nog een kwestie van staatsmanschap. Na de door de coronacrisis in het water gevallen viering van 75 jaar vrijheid hebben Nederlanders nog recht op het innen van een vrijheidsvoucher. Of je de EU nu alleen ziet als markt of als meer dan dat, het is duidelijk dat de Unie werd opgericht om vrijheid en democratie beter te beschermen. In haar huidige functioneren kan en doet de EU dat echter onvoldoende, zo zien we in Polen en Hongarije. Dat is niet in het belang van Nederland. Daar moet Rutte op acteren met een heldere boodschap voor Merkel: voor Nederland staat bij de EU-budgetonderhandelingen uiteindelijk betere bescherming van de rechtsstaat voorop.

John Morijn is bijzonder hoogleraar recht en politiek in de internationale betrekkingen, universitair docent Europese mensenrechten en lid van het College voor de Rechten van de Mens.