Bescherming van mensenrechten en de rechtsorde in tijden van crisis

Het voelt tegenstrijdig dat iets wat gebeurde aan de andere kant van de aardbol, ons nu dwingt om lokaal in actie te komen. Maar terwijl we aan huis, tuin en balkon gebonden zijn, mogen we de mondiale omvang van deze crisis niet uit het oog verliezen, aldus Brigit Toebes. Volgens haar hebben de lockdownmaatregelen in verband met COVID-19 geleid tot een crisis op het gebied van internationaal recht en mensenrechten.

Tekst: Henrietta Doe, afd. Communicatie RUG

In een crisis gaat alles snel. In hun haast om verspreiding van de COVID-19-pandemie te stoppen, namen overheden strenge en veelomvattende maatregelen om de verspreiding van het virus een halt toe te roepen en levens te redden. De beleidsmaatregelen en beslissingen die zijn genomen, waren niet altijd in overeenstemming met mensenrechtenprincipes en de rechtsorde, aldus Toebes, hoogleraar Gezondheidsrecht in Internationaal Perspectief bij de Faculteit Rechtsgeleerdheid van de Rijksuniversiteit Groningen.

Wat zijn de gevolgen van de COVID-19-pandemie voor mensenrechten en de rechtsorde?

Maatregelen om de verspreiding van het coronavirus te stoppen en levens te redden (bijv. afstand houden, verbod op publieksevenementen, beperkingen van de bezoekregeling in zorgcentra) staan op gespannen voet met individuele rechten, zoals ons recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer en ons recht op bewegingsvrijheid, die door zowel internationale mensenrechtenverdragen als onze nationale grondrechten worden beschermd. Landen hebben verschillend op deze crisis gereageerd: waar sommige landen, waaronder Nederland, voor een gematigde aanpak kozen, kondigden andere landen de noodtoestand af waarbij ze de mensenrechten volledig opzij schoven. Na deze crisis hebben we een grondige evaluatie van al deze maatregelen en aanpakmethoden nodig om ons beter voor te bereiden op toekomstige uitbraken.

Hoe kunnen we nepnieuws tegengaan en feiten en de wetenschap een serieuze kans geven?

Nepnieuws tegengaan is belangrijk. Overheden spelen hierin zeker een rol maar moeten ook de vrijheid van meningsuiting respecteren. Sommige overheden lijken deze crisis aan te grijpen om de vrijheid van meningsuiting verder aan banden te leggen, bijvoorbeeld door artsen, journalisten en anderen monddood te maken. Het is van cruciaal belang dat deze grondrechten ook in tijden van crisis te waarborgen en te beschermen.

COVID-19 laat zien hoe kwetsbaar we zijn voor infectieziekten. Waar zou onze prioriteit moeten liggen?

Hoewel de algemene sterfte als gevolg van infectieziekten veel lager is dan het aantal sterfgevallen als gevolg van chronische ziekten, zijn infectieziekten zowel nationaal als internationaal een bron van grote zorg. Infectieziekten kunnen naast lijden en dood ook grote verstoringen van de nationale en wereldeconomie veroorzaken. We mogen ook chronische ziekten niet uit het oog verliezen. Wereldwijd sterven de meeste mensen (71% van alle sterfgevallen), vaak voortijdig (vóór het zeventigste levensjaar), aan een chronische ziekte. Deze sterfte zien wij in toenemende mate ook in lage- en middeninkomenslanden. Dit is grotendeels te wijten aan de wereldwijde verandering van levensstijl en consumptiepatronen. In mijn oratie en lopend onderzoek besteed ik veel aandacht aan chronische ziekten zoals kanker, diabetes en hart- en vaatziekten. De tabaks-, voedings- en drankenindustrieën spelen hierin een twijfelachtige rol omdat ze onvoldoende verantwoordelijkheid nemen voor de producten die ze op de markt brengen. Ze zijn niet formeel gebonden aan de mensenrechtenverdragen (alleen staten zijn dat), maar er wordt steeds vaker gesteld dat ondernemingen, gezien de enorme impact die hun producten hebben op onze gezondheid en ons welzijn, de maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben om gezondere producten te maken en ongezonde producten minder agressief aan de man te brengen.

Denkt u dat wetten en beleidsmaatregelen op het gebied van gezondheid krachtige instrumenten zijn voor het stimuleren van gezond gedrag en het terugdringen van chronische ziekten?

Het recht heeft een belangrijke taak omdat wetten en beleid krachtige instrumenten zijn voor het afremmen van ongezond gedrag. Sprekende voorbeelden zijn prijsverhogingen voor tabaksproducten, belasting op suiker, verkoopverboden, de invoering van rookvrije zones enz.

Wat is het verband tussen chronische ziekten en infectieziekten?

COVID-19 toont ook aan dat infectieziekten en chronische ziekten met elkaar verweven zijn. Uit gegevens is gebleken dat obesitas en roken kunnen leiden tot een verhoogd risico op complicaties als gevolg van het coronavirus omdat de overgrote meerderheid van de patiënten obees is. Dit wijst opnieuw op het belang van het terugdringen van ongezond gedrag in onze samenleving. Beleidsmaatregelen gericht op het terugdringen van, enerzijds, chronische ziekten en, anderzijds, infectieziekten komen hier wellicht samen. We moeten echter wel waken voor stigmatisering wanneer we het hebben over risicofactoren bij COVID-19. Een aantal journalisten beweerde dat we in een situatie zijn beland waarin de samenleving als geheel de kosten draagt voor het ongezonde gedrag van sommigen. Het uiten van dit soort ideeën komt bot over en kan leiden tot stigmatisering van mensen met overgewicht of rokers.

Zou de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) meer financiële en juridische macht moeten krijgen voor toekomstige mondiale gezondheidsbedreigingen?

De WHO verdient ons vertrouwen omdat zij in haar 73-jarige bestaan enorme expertise heeft opgebouwd op het gebied van infectieziektebestrijding. Met een jaarlijks budget van een kleine drie miljard dollar kan ze mondiale uitbraken van infectieziekten beheersen en nog veel meer doen, zoals het realiseren van een universele ziektekostenverzekering. Het is belangrijk dat het grootste deel van dit geld wordt geschonken door overheden, wat nu niet het geval is. Particuliere financiers stellen vaak voorwaarden aan de besteding van het geld, waardoor de WHO beperkt wordt in haar uitgaven. Het is ook in ons belang dat de WHO betrokken is bij de opbouw van veerkrachtige gezondheidszorgstelsels die toekomstige uitbraken in lage- en middeninkomenslanden aankunnen. Een slechte beheersing en aanpak van uitbraken in andere delen van de wereld kan ook ons raken.

Welke belangrijke lessen kunnen we trekken uit de COVID-19-pandemie?

De COVID-19-uitbraak heeft aangetoond dat we beter toegeruste gezondheidszorgstelsels nodig hebben. Ook is snel ingrijpen bij een uitbraak belangrijk, waarbij het land in kwestie de WGO officieel binnen 24 uur moet informeren en waarbij ingrijpen op nationaal niveau verdere verspreiding kan voorkomen, levens kan redden en de economie kan beschermen. Toch hebben overheden zich onvoldoende gehouden aan de Internationale Gezondheidsregeling van de WGO uit 2005, die hun voorschrijft te zorgen voor een beter toegeruste gezondheidsinfrastructuur met het oog op toekomstige uitbraken. In mijn optiek is dat een schending van de mensenrechten. De huidige crisis zou een waarschuwing moeten zijn die ons duidelijk maakt dat deze vereisten serieus genomen moeten worden.

Contact

Brigit Toebes