Groter dan femicide alleen - de rol van gender in geweld

In de media en in de politiek is er steeds meer aandacht voor femicide – vrouwen die vermoord worden, vaak door een (ex-)partner. Zo is er een wetsvoorstel om psychisch geweld – wat vaak voorafgaat aan femicide – strafbaar te stellen. Ook presenteerde het kabinet in juni het plan ‘Stop Femicide!’ en heeft Groningen sinds deze maand Steunpunt Filomena, waar vrouwen die slachtoffer zijn van geweld of dwang zich kunnen melden. Martina Althoff, universitair hoofddocent Criminologie, juicht dat toe, maar is tegelijkertijd ook kritisch: ‘Het is belangrijk te beseffen wat de rol van gender in geweld is.’ Want femicide is een extreme vorm van geweld die zijn grondslag vindt in hardnekkige ideeën over gender.

^{Tekst: Marrit Wouda, Corporate Communicatie RUG / Foto’s: Henk Veenstra}

Alles is gender

Althoff is gespecialiseerd in gendergerelateerd geweld en publieke opinie over misdaad en straf. Gender, zegt ze, speelt een rol in alles wat we doen, dus ook in geweldsdelicten. ‘We zien bijvoorbeeld dat geweldservaringen asymmetrisch zijn: dat mannen vaker dader zijn en dat vrouwen, maar ook mensen uit de LHBTI+-gemeenschap, vaker slachtoffer zijn. Daaruit kunnen we concluderen dat gender eigenlijk altijd een rol speelt bij geweld.’ Voor wie onbekend is met het begrip: gender is het geheel van de sociale, maatschappelijke en psychologische kenmerken die we in verband brengen met mannelijkheid en vrouwelijkheid. Gendernormen vertellen ons hoe mannen en vrouwen zich ‘horen’ te presenteren en te gedragen. Althoff: ‘Gender is een belangrijk onderdeel van onze identiteit. Het is een manier om onze wereld te ordenen. We kunnen zeggen dat alles gendered is – oftewel doordrenkt van gender. Het simpelste voorbeeld is de eerste vraag wanneer je een kind krijgt: is het een jongen of een meisje? Je kunt je afvragen waarom dit zo belangrijk is, maar het is een feit dat het ons houvast geeft.’

Gendered geweld

‘Gender is breder dan alleen man- of vrouw zijn, maar het genderdualisme is erg dominant,’ vertelt Althoff. Hoe meer iemand vasthoudt aan strak omlijnde, binaire denkbeelden, hoe erger die zich geconfronteerd voelt wanneer mensen afwijken van die verwachting. En dat kan dan weer leiden tot geweld,’ vervolgt ze. Bijvoorbeeld in het geval van een LHBTI+ persoon die in gedrag en uiterlijk afwijkt van de geldende gendernormen, of van wie de genderidentiteit niet direct herkenbaar is maar ook een vrouwelijke partner die zich verzet tegen een ongelijke machtsverdeling in een relatie. Gendered geweld – oftewel, geweld waarin gender een specifieke rol speelt – is dus breder dan femicide. Femicide is de top van de piramide, maar het begint veel kleiner. Denk aan discriminatie, misogynie, manipulatie, aanranding, dwang en verbaal geweld. ‘Er zijn allerlei facetten, van allerlei lichtere vormen tot hele ernstige. Het begint met discriminatie en seksisme, waardoor die gendernormen en de ongelijkheid tussen mannen, vrouwen en queers in stand gehouden worden,’ vertelt ze. In het geval van femicide gaat het vaak over ongelijkheid, controle en macht. ‘In een patriarchale relatie, met sterke ideeën over hoe de macht verdeeld zou moeten zijn, heerst het idee dat jij, als mannelijke partner, de vrouw mag controleren.’

Strafrecht redt niet

Wanneer een vrouw vermoord wordt door haar (ex-)partner, wordt dat in de media steeds vaker expliciet benoemd als femicide. Aan de ene kant is het goed dat het fenomeen benoemd wordt, meent Althoff. Maar de media-aandacht dramatiseert het ook. En wanneer we geconfronteerd worden met een maatschappelijk probleem, grijpen we volgens Althoff te snel naar het strafrecht. ‘Ik zie als criminoloog vaak dat we denken: zo, het zit in het strafrecht, er is een wet, probleem opgelost.’ Maar dat is een schijnoplossing. Althoff vervolgt: ‘Natuurlijk, strafrecht is moraal, het weerspiegelt wat we wel of niet tolereren, maar het zorgt niet dat het gedrag ook verandert.’ Althoff ziet ook een grote rol voor de media in hoe ze schrijven over femicide. ‘Wanneer media vooral de meest gewelddadige, heftige verhalen delen, blijft de kern, namelijk gendered geweld en hoe genormaliseerd dat eigenlijk is, onzichtbaar.’

Bewustwording

Althoff zou dus graag zien dat we onze blik verbreden, en ons meer richten op de vormen van gendered geweld die voorafgaan aan femicide. ‘We weten dat er altijd eerst sprake is van een langere periode van controle, vernedering en manipulatie. Dat moet tijdig herkend worden.’ Vervolgens moet daar ook wat mee gedaan worden, maar hulpverleners en de politie zijn er volgens Althoff nog te weinig op voorbereid om hier echt iets mee toe doen. Het programma Stop Femicide! is volgens Althoff een stap in de goede richting. Dit programma richt zich op preventie, bewustwording en vroegtijdige erkenning van geweld. ‘Zo krijgen we veel meer mee van het voortraject en kunnen we meer aan preventie doen.’

Van kwaad tot erger

Maar, waarschuwt Althoff, de aanpak van femicide valt of staat met bewustwording van het fenomeen gendered geweld- en dan vooral de lichtere vormen. Ze verwijst naar Me Too, waarin vrouwen hun ervaringen met seksueel geweld deelden. ‘Het ging daar niet altijd over verkrachtingen, en het liet ons zien hoe ook de kleinere dingen bijdroegen aan de normalisering van seksueel geweld’. Ook nu moeten we ons realiseren dat seksistische grappen gendernormen bevestigen en daarmee ook lichtere vormen van gendered geweld in de hand werken. ‘We moeten het bespreken, in de breedste zin.’

Zijn we hier nu nog mee bezig?

Volgens Althoff moet bewustwording permanent aanwezig zijn, in alle acties en alle plannen. Als er geen bewustwordingsproces plaats vindt, gaat er niets veranderen. ‘Ik heb in de jaren tachtig gestudeerd, en dat was echt de tijd van de vrouwenbeweging. Van kritiek op mannelijke wetenschap, aandacht voor ongelijkheid tussen mannen en vrouwen en het ontstaan van vrouwen- en later genderstudies. En soms denk ik wel: “joh, zijn we hier nou nóg mee bezig?”’ Dat vertelt ons, volgens haar, hoe krachtig gender is als systeem, hoe patriarchaal en ongelijk onze maatschappij nog steeds is. ‘Natúúrlijk zijn we wel stappen verder, maar het laat zien dat we moeten blijven werken aan bewustwording, en dat een campagne als Orange The World nog steeds écht nodig is.’

Orange The World

Op 25 november, op de internationale dag tegen geweld tegen vrouwen, wordt het Academiegebouw oranje verlicht. Dit is onderdeel van de internationale campagne Orange the World, de campagne van de Verenigde Naties die zich inzet tegen geweld tegen vrouwen en meisjes.

Verkeer je zelf in een gevaarlijke situatie of maak je je zorgen over iemand anders? Dan kun je contact opnemen met Veilig Thuis Groningen, Centrum Seksueel Geweld Groningen-Drenthe of Filomena Groningen. Binnen de RUG zijn ook verschillende loketten waar je ondersteuning kunt krijgen.

Meer informatie

• Martina Althoff