Corona breekt wet?

Hij heeft het druk. Het coronavirus woedt en bestuurlijk Nederland heeft hem nodig. Noodrechtdeskundige Adriaan Wierenga heeft lokale overheden aan de lijn die bijvoorbeeld willen weten wat de quarantainemogelijkheden zijn om het virus te kunnen beteugelen.

Tekst: Annemieke van der Kolk, afd. Communicatie. Foto’s: Elmer Spaargaren

De overheid aan de lijn

Welke noodmaatregelen mogen we als gemeente nemen? Kunnen we gebouwen vorderen om daar mensen in quarantaine te plaatsen? Ben ik als burgemeester bevoegd om deze beslissing te nemen? Het zijn vragen die Wierenga deze dagen krijgt van burgemeesters en voorzitters van veiligheidsregio’s. ‘Zij willen weten in hoeverre ze het noodrecht kunnen hanteren in bepaalde scenario’s. En provincies hangen op hun beurt aan de lijn omdat zij toezicht moeten houden op het gebruik van die noodbevoegdheden.’ De regie voor het bestrijden van infectieziektes ligt bij de Rijksoverheid, legt Wierenga uit. Maar ordehandhaving die daarmee gepaard gaat, inclusief quarantainemaatregelen, is een zaak voor burgemeesters en voorzitters van de veiligheidsregio’s. En die willen graag van Wierenga weten hoe dit juridisch in elkaar steekt.

Hoge nood

Het noodrecht wordt toegepast bij grote openbare-ordeverstoringen en rampen of crises, vertelt Wierenga. Voor die situaties kunnen lokale overheden gebruikmaken van noodverordeningen of noodbevelen. Wierenga signaleert dat bestuurders het verschil tussen beide bevoegdheden onvoldoende helder voor ogen hebben. ‘Een burgemeester mag zelfstandig een noodbevel uitvaardigen. Het is namelijk een instructie voor concrete personen of groepen, voor een specifiek geval in een acute situatie. Daarbij is het handig dat er één kapitein op het schip is, die daadkrachtig kan handelen. Een noodverordening daarentegen is een tijdelijke noodwet die voor iedereen geldt. Daarom gelden voor een verordening veel meer controlemechanismen dan voor een noodbevel.’

Misbruik van het noodbevel

‘De tendens die ik in de praktijk zie’, gaat Wierenga in rap tempo verder, ‘is dat burgemeesters met regelmaat noodbevelen uitvaardigen voor langere tijd. Zo ontstaat aan de hand van die bevelen een soort tijdelijke wetgeving, zónder de noodzakelijke waarborgen. Een van de waarborgen die wordt omzeild, is de rechtstreekse democratische controle van de gemeenteraad. Het noodbevel wordt dus misbruikt.’ Over dit essentiële onderscheid tussen noodbevel en noodverordening schrijft Wierenga samen met zijn collega Brouwer in jurisprudentiebladen. ‘Die worden gelezen door rechters en advocaten en het mooie is, dat we merken dat de rechterlijke macht scherper controleert of bestuurders dit onderscheid goed toepassen. Zo kunnen wij vanuit de rechtswetenschap rechtstreeks invloed uitoefenen op de rechtsstatelijkheid van het noodrecht.’

Om tafel met burgemeesters

Je zou je schouders erover op kunnen halen en je afvragen hoe vaak dat noodrecht nu helemaal wordt toegepast in Nederland. Maar vergis je niet, corrigeert Wierenga. ‘Gemeenten afzonderlijk passen het niet veel toe, maar landelijk gezien gebeurt het wekelijks. En juist omdat gemeenten het noodrecht niet vaak gebruiken, is daar niet veel kennis aanwezig.’ Vandaar dus al die telefoontjes voor Wierenga. En die gaan niet alleen over corona of anti-Zwarte Piet-demonstraties. Vorige week zat hij nog om tafel met drie burgemeesters om van gedachten te wisselen over het omgaan met boerenprotesten. Anderen vragen hem of ze overlastgevende asielzoekers kunnen detineren. En bij de Onderzoeksraad voor Veiligheid doet hij met Tjibbe Joustra en Jeroen Dijsselbloem onderzoek naar de veiligheidsrisico’s bij de jaarwisseling.

Een droom leven

Wierenga overdrijft niet als hij zegt dat hij ‘een droom leeft’. Zijn grote betrokkenheid bij zijn vak is duidelijk als hij snel maar zorgvuldig woorden kiest om dit in alle bescheidenheid uit te leggen: ‘Met de kansen die ik krijg om mijn onderzoek en onderwijs vorm te geven, sta ik midden in het maatschappelijke speelveld. Werken in dit domein, waar het gaat om de gezondheid en levens van mensen, brengt mij zingeving. Neem nu dit boek’, gaat Wierenga verder en haalt ter illustratie zijn werk Naar handhaafbare noodbevelen en noodverordeningen uit de kast. Deel 84 in de serie Politiekunde van Politie & Wetenschap. ‘Toen ik gisteren voor een lezing bij de Politieacademie was, zag ik twee exemplaren in hun bibliotheek staan. En hier ben ik trots op, omdat hulpdiensten, veiligheidsregio's en gemeenten dit boek daadwerkelijk raadplegen.’

Midden in de maatschappij

Juridische misstanden aan de kaak stellen en grondrechten van burgers waarborgen ziet Wierenga als een belangrijke taak, zoveel is duidelijk. ‘Als wij vanuit de rechtswetenschap signaleren dat gemeenten noodbevoegdheden misbruiken, dan trekken we daartegen ten strijde met een kritisch artikel. Je weet nooit precies welk effect dat heeft, maar soms worden er bijvoorbeeld Kamervragen gesteld en verandert een tendens. Dat doet mij dan deugd.’ De link met de maatschappij hoeft Wierenga niet te zoeken. De samenleving weet hém wel te vinden. Straks hangt er weer een burgemeester aan de lijn.

Meer informatie

• Adriaan Wierenga
• Blogserie over de coronacrisis en het recht