‘Goedbedoelde overheidscampagnes splijten onze samenleving’

Goedbedoelde boodschappen om mensen over te halen gezond te leven splijten onze samenleving. Er ontstaat een groep winnaars die het ‘goed’ doen en verliezers die niet aan de norm voldoen. Dat zegt sociaal psycholoog Susanne Täuber, die vreest dat we ongewild in een heel nare samenleving terecht komen.

_{Door: Riepko Buikema / Afdeling Communicatie}

Hoe subtiel ook, steeds opnieuw benadrukt de overheid onze eigen verantwoordelijkheid voor gezondheid en leefstijl. Täuber bestudeerde de invloed van die moraliserende campagnes op de ‘winnaars’, de sporters of niet-rokers die aan de gezondheidsnorm voldoen. Ze schrok van de resultaten: de nieuwe sociale norm (‘gij zult gezond en verantwoord leven’) zet mensen tegen elkaar op.

Eigen keuze

‘In overheidscampagnes is de boodschap voortdurend: iedereen heeft een eigen keuze. Het resultaat daarvan – slank, fit, gezond of juist ziek zijn - wordt vervolgens rechtstreeks gekoppeld aan jouw inzet. Een moeder die net bevallen is en haar oude figuur nog niet helemaal terug heeft, wordt daarop aangekeken. In de ogen van de groep die aan de norm voldoet, moet die moeder wel lui zijn, te veel eten of geen discipline hebben.’

Gevaarlijke dynamiek

Zo ontstaat onbedoeld een gevaarlijke dynamiek, waarschuwt Täuber. ‘De overheid heeft goede intenties. Maar mensen die aan de huidige gezondheidsnorm voldoen gaan onbewust denken: “Ik doe goed mijn best, waarom doe jij dat niet? Het geld dat de overheid aan jou uitgeeft omdat jij zo dik bent, komen wij tekort op onze scholen.” Met zo’n enorme sukkel hoef je vervolgens ook niet meer in gesprek. Dat is heel erg. Zo moeten we toch niet met elkaar willen omgaan?’

‘Wie door een morele bril naar de werkelijkheid kijkt, ziet alleen nog mensen die goed bezig zijn en mensen die slecht bezig zijn. Als het resultaat gelijkgesteld wordt aan de inspanning, ga je concluderen dat iemand die ziek is zich waarschijnlijk niet genoeg heeft ingespannen. Terwijl eigen verantwoordelijkheid bij heel veel ziekten natuurlijk maar een kleine rol speelt. De moraliserende boodschappen zetten onze waarneming op de kop. We komen in een samenleving terecht die niemand heeft gewild. Daar ben ik echt bang voor.’

Bevolkingsgroepen buitensluiten

Kijk eens om je heen, zegt Täuber. Onder het label van de Rookvrije Generatie ontstaan overal in onze stad plekken waar niet meer gerookt mag worden. ‘Natuurlijk is het een heel mooie ambitie om Groningen geheel rookvrij te maken. Maar roken is ontzettend verslavend, dat is wetenschappelijk aangetoond. Met dit goedbedoelde initiatief weer je dus een grote groep burgers uit steeds meer delen van de binnenstad. Dat raakt bovendien onevenredig veel arme burgers, want in die bevolkingsgroep zijn rokers oververtegenwoordigd. Politici en belangengroepen houden daar nu totaal geen rekening mee.’

‘Nog zoiets: het enorme verslavende effect van tabaksmiddelen is onderhand voldoende wetenschappelijk aangetoond. Maar de overheid blijft toestaan dat tabak wordt verkocht en verdient daar zelfs aan. Ik zou me echt kapot schamen om in die situatie met de vinger naar rokers te wijzen!’

Goede intenties… of niet

De dreigende maatschappelijke tweedeling gaat Täuber aan het hart. Een klein uur lang knallen de scherpe voorbeelden uit haar mond. Dan valt ze stil.

‘Ik blijf er altijd maar bij zeggen dat de bedoelingen van de overheid goed zijn. Maar of ik daar echt van overtuigd ben… Dat weet ik eigenlijk niet zo goed. Ik ben in Oost-Duitsland opgegroeid en kreeg een gezonde dosis scepsis jegens de overheid met de paplepel ingegoten. The way to hell is paved with good intentions. De Nederlandse overheid heeft het uitroepen van de participatiemaatschappij wel heel erg gebruikt om verantwoordelijkheden bij de burger te leggen en zich vervolgens zelf te verschuilen.’

Heel makkelijk

Die houding ziet Täuber terug in het actuele debat over de hoeveelheid suiker in ons voedsel. ‘Onze overheid roept dan: wij zitten om tafel met de industrie. Maar zelf verandert ze niets. Die houding is heel makkelijk als je propageert dat de burger zelf verantwoordelijk is. Hij kiest in de supermarkt immers zelf om dat product te kopen terwijl hij toch zou moeten weten dat ie er dik van wordt. Ondertussen is het bijna een fulltimebaan om bij te houden wat in welk product zit en verantwoorde keuzes te maken. Dat kan toch helemaal niet? Sorry, ik raak helemaal…’ Ze maakt haar zin niet af. De verontwaardiging zit hoog.

Hoe nu verder? Keert de wal het schip? ‘Ja, daar ben ik optimistischer over. Omdat de participatiemaatschappij niet heeft opgeleverd wat de overheid beoogde. Het werkt gewoon niet om te zeggen: vanaf nu is iedereen zelf verantwoordelijk en je zoekt het maar uit. Sommige bevolkingsgroepen hebben moeite met alleen al het lezen van de ingrediënten op een etiket, hoe moeten die bewuste keuzes maken?’

Elke dag een nieuwe kans

‘We moeten gezamenlijk zoeken naar gezondheidscampagnes gebaseerd op nuance en fingerspitzengefühl, die alle groepen motiveren om mee te doen. Uiteraard moeten mensen het gevoel hebben hun eigen gezondheid te kunnen beïnvloeden, anders zullen zij niet eens beginnen aan een bewuster leven. Maar als die poging niet meteen lukt, moet je niet meteen als slecht mens worden bestempeld. Iedereen moet zichzelf elke dag een nieuwe kans kunnen geven. Dat is een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid. Iedereen wil toch op een constructieve manier samenleven?’

Meer informatie

• Bekijk de volledige publicatie in Frontiers in Psychology: Moralized Health-Related Persuasion Undermines Social Cohesion