Een robot valt neer op een eiland, verplettert een ganzennest en krijgt zo de zorg over een ganzenjong. Vanuit het bos sluipt er een vos tevoorschijn, die het gansje maar al te graag wil opeten en hiervoor sluwe praatjes gebruikt. Hij zegt de robot te willen helpen met de opvoeding en vertelt droevige verhalen over zijn jeugd. ‘Reynaert’, mompel ik.  

Ik denk aan Reynaert de vos, een zeer bekend personage uit de Nederlandse literatuur. Hij speelt de hoofdrol in Vanden Vos Reynaerde, een dertiende-eeuws dierenverhaal. De vos is een meesterbedrieger die andere dieren misleidt en vernedert. Maar waarom leg ik ineens middenin de bioscoop het verband tussen Fink de vos uit The Wild Robot (2024) en een middeleeuws verhaal? 

Je zou kunnen zeggen dat de verplettering van een vogelnest ook in de Nederlandse literatuur heeft plaatsgevonden: na het Oudnederlandse Hebban olla vogala nestas kwam de taal in een nieuwe, Middelnederlandse taalfase terecht. Hier begint de (overgeleverde) Nederlandse literatuur, met een vos als toonaangevend voorbeeld.

Binnen de middeleeuwse traditie sprak dit beest namelijk enorm tot de verbeelding; niet voor niets werden er zowel fabels als wetenschappelijke verhandelingen geschreven. “Vulpes heet een vos in Latijn, schalker beest mach en niet sijn”, aldus Jacob van Maerlant in Der naturen bloeme. Van Maerlant gebruikte hiervoor bronnen uit de Oudheid. Maar hoe is de vos aan dat ‘schalkse’, listige imago gekomen?

Een sluwe vos?

Voorbeelden van listige vossen zijn alomtegenwoordig in de literatuur: in de fabels van Aesopus berooft de vos een raaf van zijn voedsel door de vogel ‘met de mooiste stem’ te laten zingen. Hier is een vos vol sluwe plannetjes aan het werk. Varianten op deze vossenstreken bestaan in verschillende culturen. Als kind leerde ik het personage ‘vos’ als listig en ondeugend wezen kennen, dat vanwege zijn slimheid ook aandoenlijk is. Dit is een algemeen beeld van de vos binnen de wereldliteratuur. 

In Vanden Vos Reynaerde moet Reynaert aan het hof van koning Nobel verschijnen, maar weet hij telkens te ontkomen en zijn tegenstanders te vernederen. Deze sluwe Reynaert dook eerder op in de Franse Roman de Renard als tegenhanger van de wolf Ysengrim. Voor de Nederlandstalige editie baseert de vermeende auteur Willem zich op deze Franse editie, waarna zijn Reynaert volledig ontspoort. De vos liegt en komt ermee weg; hij ontloopt zijn straf en ontmantelt het politieke hofsysteem. 

Velen hebben zich afgevraagd of we Reynaert als held of schurk moeten zien. Om deze complexe, listige vos te begrijpen, is het werk van Frits van Oostrom lezenswaardig: hij stelt dat Willem en zijn tijdgenoot Van Maerlant mogelijk politieke rivalen waren. 

In de negentiende eeuw kwamen kindvriendelijke versies op, waardoor de perceptie van Reynaert sterk veranderde: hij werd ineens als lieve huisvader gezien. In didactische kinderboeken, bedoeld om kinderen wenselijk gedrag te leren, zou het een ontluisterend effect hebben om de vos als moordende, sadistische bedrieger te tonen. 

Iedereen een beetje Reynaert?

Reynaert blijft fascinerend. Hij wordt nog altijd ingezet in kinderverhalen, waardoor de scherpe, gruwelijke kanten van zijn karakter naar de achtergrond verdwijnen. Laatst kwam ik het Suske & Wiske-album De Rebelse Reinaert weer tegen, waarin het oorspronkelijke Reynaert-verhaal minus de gruwelijkste details wordt verteld. Het dubbele karakter van Reynaert wordt in dit stripboek getoond: Suske en Wiske zijn op bezoek bij Reinaert, de family man, maar vervolgens probeert hij hen in de schoorsteen te verstikken. 

Reynaert is voor mij een herkenbaar personage geworden, een prototypische vos. Bij The Wild Robot vroeg ik me daarom af welke listigheden Fink nu weer zou plannen: zou hij zich naar zijn vossenaard gedragen of toch proberen om zijn slimmigheden voor het goede te gebruiken? Ik herkende Reynaert, die aan het hof een aangrijpend verhaal over zijn jeugd vertelt; het zijn de vossenaard en opvoeding waar hij niks aan kan veranderen. Maar waar Reynaert dit verhaal gebruikt om zichzelf vrij te pleiten en meer misdaden te begaan, zou ik Fink niet zo hard willen veroordelen. Hij heeft een liefdeloze jeugd gehad en probeert deze patronen juist te verbreken. 

De vos is ook in het dagelijks leven herkenbaar: vaak is er de behoefte om je beter voor te doen dan je bent. List, manipulatie en kleine slimmigheden worden vaak ingezet uit eigenbelang. Reynaert bevat hierbij een ongemakkelijke herkenbaarheid in de vorm van slechte menselijke eigenschappen. Enerzijds is hij zeer ambitieus, anderzijds bereikt hij zijn doelen door bedrog. Het lukt Reynaert uiteindelijk om te ontsnappen: een hofbode begeleidt hem naar de vrijheid en wordt vervolgens verorberd. In de Reynaert geldt: eten of gegeten worden, op doordachte wijze. 

Misschien is dat de reden waarom we Reynaert en dergelijke vossenpersonages sympathiek vinden: hun sluwe gedrag wordt beloond als onderdeel van de menselijke geest. En misschien is het niet zo erg om een vos te zijn, zolang je je listigheid gebruikt om anderen te helpen.