Klimaatpsychologie: hoe positieve verhalen ons in beweging brengen

‘Door klimaatverandering vaker hoogwater’ of ‘Natuur biedt de oplossing voor hoogwater’. Negatief nieuws haalt sneller de voorpagina, terwijl er ook een ander verhaal te vertellen valt. Hoe vinden we een balans tussen positieve en negatieve berichtgeving over klimaatverandering? Vier experts geven hun mening.

Tim van Hattum, onderzoeker en programmaleider groene klimaatoplossingen aan de Wageningen Universiteit en auteur van de Only Planet Klimaatgids voor de 21ste eeuw, bekeerde zich naar eigen zeggen tot ‘oplossingsgericht denken’. Aanvankelijk vertelde hij, net als velen, alarmerende verhalen over de gevolgen van klimaatverandering. Inmiddels is Van Hattum veranderd van werkwijze, en wijst hij vooral op de talrijke mogelijkheden om klimaatverandering binnen de perken te houden. Om mensen te overtuigen deelt hij ‘nature-based solutions’, oplossingen die gebaseerd zijn op de natuur, met zijn kaart Nederland 2120. Samen met collega-onderzoekers schetste hij een toekomstbeeld van Nederland, waarin het landschap is aangepast met behulp van natuurlijke oplossingen. Een voorbeeld hiervan is het verbouwen van groenten boven water, oftewel drijvende landbouw. Hij merkt dat dit veel beter werkt. ‘Sinds we het verhaal van NL 2120 delen, vertellen mensen ons dat ze geïnspireerd zijn.’

Vermijd het doembeeld

Van Hattums hoopvolle blik is vrij uniek; veel vaker krijgen we een doembeeld te horen. ‘We horen dat er ons allerlei verschrikkelijke dingen te wachten staan en dat maatregelen heel veel geld kosten, maar niet wat het ons allemaal oplevert’, vertelt hij. Veel mensen zullen het doembeeld van klimaatverandering herkennen. Juist dit doembeeld is gevaarlijk, stelt Van Hattum. Het lezen van zoveel negatief nieuws over de toekomst kan mensen moedeloos maken. ‘Niet meer geloven in de toekomst is de grootste bedreiging voor onze toekomst’, concludeert de onderzoeker.

De moedeloosheid die van Hattum ziet, is eveneens het onderzoeksgebied van klimaatpsychologie. Alynda Kok, docent-onderzoeker aan de Rijksuniversiteit Groningen en lid van de Stichting Klimaatpsychologie Nederland, herkent het effect. Een overvloed aan negatieve klimaatberichten overweldigt mensen, stelt ze. Als het zo’n enorm probleem is, wat kan één persoon er dan aan doen? Te veel negatief nieuws leidt mogelijk tot een passieve reactie, weet Kok. Mensen zien namelijk niet wat zij aan zo'n groot probleem kunnen doen, precies het tegenovergestelde van wat veel mensen die waarschuwen voor de impact van klimaatverandering willen bereiken.

Beïnvloeden van gedrag

Klimaatpsychologen onderzoeken de sociale kant van klimaatverandering. Volgens Kok wordt de invloed hiervan nog vaak onderschat. ‘Uiteindelijk is het een probleem veroorzaakt door de mens’, zegt ze. Fossiele brandstoffen worden vaak aangewezen als de veroorzaker van klimaatverandering. ‘Maar als er geen mens was om de auto te besturen, zou er geen uitstoot zijn geweest,’ stelt Kok. Bij klimaatpsychologie kijken de onderzoekers daarom naar gedragsverandering. Wat is er bijvoorbeeld nodig voor mensen om de auto te laten staan? Er worden vele slimme manieren bedacht om onze uitstoot te verminderen, en deze zijn bijna altijd gericht op technische oplossingen. Maar mensen moeten dit ook daadwerkelijk gaan gebruiken, en hier zit volgens Kok de crux.

Het gaat om inspiratie, niet om een gebrek aan informatie, benadrukt de klimaatpsycholoog. Het idee dat mensen niet genoeg weten om hun gedrag aan te passen, is al vele malen ontkracht. Je kunt het vergelijken met roken, stelt de onderzoeker. ‘Rokers weten allemaal dat roken slecht is. Op elk pakje staat wat je er allemaal van krijgt. Maar dat helpt niet.’ Klimaatpsychologen kijken daarom naar andere manieren om mensen te bereiken. Het inspireren van mensen, al dan niet door te laten zien wat anderen doen, blijkt effectief. Mensen adopteren sneller nieuw gedrag als anderen dat ook doen, weet Kok.

Het delen van goede voorbeelden was ook het doel van de Top van Onderop van het Nationaal Klimaat Platform. Tijdens deze Top, gehouden tijdens de klimaattop in Dubai, kregen duurzame initiatieven uit eigen land een podium. Door goede voorbeelden te tonen, wilden medeorganisatoren Patricia Beekelaar en Jeroen Windt anderen inspireren om het voorbeeld van hun ‘buren’ te volgen. Deze voorbeelden laten niet alleen zien hoe mensen het doen, maar ook waarom. ‘We zien dat het uitwaaiert naar andere domeinen', zegt Windt. Mensen richten zich nu, naast voor de hand liggende domeinen zoals energie, ook op wetgeving om duurzame ideeën mogelijk te maken. Inspiratie gaat dus verder dan alleen het aanmoedigen van het kopiëren van duurzaam gedrag, aldus Beekelaar.

Balans

Hoewel het delen van goede voorbeelden en oplossingen voor klimaatverandering tot inspiratie kan leiden, blijft het belangrijk dat mensen de noodzaak van deze acties inzien. Van Hattum wordt naar eigen zeggen vaak gepresenteerd als klimaatoptimist, maar hij weet niet zeker of deze titel bij hem past. ‘Ik ben ervan overtuigd dat we moeten blijven uitleggen voor welke grote uitdaging we staan’, vertelt hij. In zijn boodschap probeert Van Hattum daarom altijd een balans te vinden. Niet een balans van ‘fifty-fifty’. De focus ligt op de oplossingen, maar de Wageningse onderzoeker besteedt ook altijd aandacht aan de impact van klimaatverandering. Van Hattum probeert optimisme uit te stralen en weet tegelijkertijd dat er nog een hele hoop te doen is voordat we klimaatverandering kunnen inperken.

Ook de Top van Onderop zoekt naar dit evenwicht. In deze zoektocht benadrukken de organisatoren juist de positieve toon. Windt: ‘We willen juist de onderbelichte kant laten zien; die alarmerende kant krijgt wel een podium, die hoor je wel.’ Volgens Windt en Beekelaar zijn er veel initiatieven om klimaatverandering aan te pakken, maar gaat het op de meeste evenementen nog altijd over hoe moeilijk het allemaal is. Zij wilden daarom graag een andere toon aanslaan en presenteren wat er allemaal al goed gaat. In de feedback van deelnemers hoorden ze hoe geïnspireerd mensen waren en hoeveel ze eraan gehad hebben.

Volgens alle geïnterviewden is het schetsen van een doembeeld weinig effectief. Windt: ‘Het wordt nog heel erg geproblematiseerd, en dat klopt natuurlijk, maar er zit ook een andere kant aan het verhaal, die zeer de moeite waard is’. Het toelichten van oplossingen zonder de problemen uit het oog te verliezen, is een uitdaging, erkennen de experts. Wil je mensen in beweging brengen, dan kun je het beste werken aan een boodschap over het behoud van alles waar we nu van kunnen genieten, stelt Kok. Ze geeft een voorbeeld. ‘Met de boodschap 'we hebben meer windmolens nodig' spreek je slechts een specifieke doelgroep aan, terwijl iets als 'we moeten de natuur van de Veluwe behouden' meer aanspreekt bij een minder gemotiveerde of conservatieve doelgroep.'