dr. B.C.M. (Benno) Haarman

Innovatieve behandelingen voor stemmings- en angststoornissen

Het Universitair Medisch Centrum Groningen is de tertiaire zorginstelling voor meer dan 4 miljoen mensen in Noord-Nederland. Het ziekenhuis herbergt een unieke combinatie van wereldwijd gerenommeerde excellente onderzoekscentra op het gebied van moleculaire beeldvorming en neuroimaging, microbiota-gastheerinteractie en microbioom. Als hoofd behandelzaken van de afdeling Stemmings- en angststoornissen van de afdeling Psychiatrie van het UMCG streef ik er elke dag naar om het beste uit onze klinische en onderzoeksteams te halen om de kloof tussen basale neurowetenschappen en klinische psychiatrie te overbruggen. We hebben hierdoor belangrijke nieuwe inzichten in de pathofysiologie van stemmingsstoornissen gekregen en het heeft bijgedragen aan het vergroten van de innovatieve excellentie van ons centrum. De afdeling overbrugt nu de kloof tussen wetenschappelijk onderzoek en patiëntenzorg op het gebied van geavanceerde psychotherapeutische (CBASP), psychostimulerende (ketamine, psylocybine), neurostimulerende (rTMS, DBS) en chronotherapeutische behandelingsmodaliteiten. Telkens in het belang van aan ernstig psychiatrisch zieke patiënten, ontwikkelen en verfijnen we nieuwe behandelingen met de bedoeling om die vervolgens te verspreiding in het algemene werkveld.

Psychochirurgie

In een gezamenlijke samenwerking zullen de afdelingen neurochirurgie en psychiatrie van ons ziekenhuis later dit jaar diepe hersenstimulatie (DBS) toevoegen aan het bestaande behandelaanbod voor patiënten met een ernstige obsessief-compulsieve stoornis. Binnen deze samenwerking onderzoeken we momenteel ook andere psychochirurgische behandelingsopties voor toekomstige implementatie.

MOODINFLAME / PSYCHAID / MOODSTRATIFICATION consortium

MOODINFLAME

In MOODINFLAME, een EU-FP7 Europesce multicenterstudie naar het immuunsysteem, werd een nieuw model voor het ontstaan, de ontwikkeling en het verloop van stemmingsstoornissen geconstrueerd, gebaseerd op studies van diermodelsystemen en geavanceerde assays om immuunverstoringen op te sporen bij patiënten en andere individuen die risico lopen op ernstige stemmingsstoornissen. De verstoringen weerspiegelen een abnormaal evenwicht tussen zenuwcellen, hormonen en cellen van het immuunsysteem in de hersenen (inclusief microglia, macrofagen en T-cellen), die aanleiding kunnen geven tot een abnormale neiging tot ontsteking in zowel de hersenen als in de perifere weefsels (aangezien de evenwicht is ook verstoord in allerlei organen en weefsels buiten de hersenen). In het model onderscheiden de onderzoekers twee stadia in de ontwikkeling van een ernstige stemmingsstoornis. In de eerste fase zijn er nog geen symptomen van een stemmingsstoornis, maar er zijn al biologische markers van een abnormaal evenwicht van het T-celsysteem in het algemeen, wat de interactie tussen het endocriene (= hormoon) systeem, het immuunsysteem en het neurologisch systeem. Dit resulteert in een verstoorde ontwikkeling van de hersenen, met name op gebieden die belangrijk zijn voor stemmingsregulatie, leren en een adequaat reactievermogen op stress.

Onderzoek in Groningen heeft bijgedragen aan relevante publicaties die aantoonden dat er:

1. een verhoogde monocyt genexpressie bij BD-patiënten tijdens een gemoedstoestand is;
2. een mogelijke relatie tussen genexpressie van monocyten en manische symptomatologie bij BD is;
3. Patiënten met BD zijn die een verhoogde [11C] - (R) -PK11195 (microglia) activiteit vertonen in de hippocampus, vergeleken met gezonde controles;
4. Met behulp van DTI-scans patiënten met BD die lithium gebruikten een hogere fractionele anisotropie is en een lagere radiale diffusie in vergelijking met patiënten die geen lithium gebruikten.

PSYCHAID

De immuun- en endocriene (= hormoonniveau) testen die in MOODINFLAME werden gebruikt, werden verder verfijnd, gevalideerd en geregistreerd in de vervolgstudie PSYCH-AID, dit in combinatie met de resultaten van een ander EU-FP7-project: SchizDX. Deze laboratoriumtests waren gericht op immuunfuncties die het onevenwichtige immuunsysteem en het geactiveerde ontstekingsreactiesysteem weerspiegelen in combinatie met een abnormaal neuro-endocrien evenwicht. Het doel van PSYCH-AID was de ontwikkeling van klinisch toepasbare bloedtesten ter identificatie van patiënten en andere individuen met een dergelijk veranderd neuro-immuno-endocrien profiel en met een risico op depressieve stoornis en bipolaire stoornis. Om dit te realiseren werden de inspanningen van de academische wereld en het bedrijfsleven gebundeld in een samenwerking met 9 Europese partners die uitblinken op dit gebied: 5 academische instellingen en 4 KMO's.

MOODSTRATIFICATION

Momenteel werken 12 Europese onderzoeksinstituten samen in het project MOODSTRATIFICATION (https://moodstratification.eu). De onderzoeksteams zoeken naar precieze immuunsignaturen bij patiënten met unipolaire en bipolaire depressies, door de MOODINFLAME-gegevens en andere datasets in meer detail te onderzoeken. De achtergrondhypothese in dit project is dat een groot deel van de terugkerende en ernstige stemmingsstoornissen wordt veroorzaakt door de enkele actie of de combinatie van:

• (Aangeboren en verworven) T-celonevenwichtigheden die resulteren in een slechte ontwikkeling en functioneren van de hersenen, en leiden tot uitbarstingen van chronische ontstekingen, die de hersenfunctie verder beïnvloeden;
• Jeugdtrauma (voornamelijk emotiona en seksueel) leidend tot een hoge inflammatoire toestand van het immuunsysteem.

Het doel van het MOODSTRATIFICATION-project is om verder wetenschappelijk bewijs te zoeken voor deze hypothese en om eenvoudige bloedtesten te ontwikkelen om de bovengenoemde immuunonevenwichtigheden in de klinische praktijk te meten. Ook zullen er verschillende therapietesten plaatsvinden met T-cel-versterkende en ontstekingsremmende behandelingen bij patiënten met stemmingsstoornissen en T-cel-onbalans.

In een nieuwe RCT die in 2021 start, zullen we het effect onderzoeken van een 8 weken durende indoor fiets-interventie met matige intensiteit op de veroudering van het immuunsysteem bij patiënten met een bipolaire stoornis.

ENIGMA - BD

Het ENIGMA Consortium is een internationale samenwerking van onderzoekers over de hele wereld. Het netwerk brengt onderzoekers in beeldvormende genomica, neurologie en psychiatrie samen om de hersenstructuur en -functie te begrijpen op basis van MRI, DTI, fMRI, genetische gegevens van veel patiëntencohorten. De ENIGMA-BD-werkgroep (http://enigma.ini.usc.edu/ongoing/enigma-bipolar-working-group/) coördineert de uitvoering van deze analyses voor de bipolaire stoornis.

GUTS / No Guts, No Glory

Bij patiënten met een bipolaire of psychotische stoornis hebben recente onderzoeken gewezen op de darm-hersen-as als een nieuwe ingang voor behandeling. Probiotica zijn veelbelovende kandidaten om de klachten en het functioneren van patiënten te verbeteren en er zijn rationele methoden om de toepassing ervan te personaliseren met toegankelijke en haalbare voorspellende biomarkers.

In een dubbelblinde gerandomiseerde gecontroleerde studie, gefinancierd door Stanley Medical Research Institute (18T-004) en ZonMW (636320010); GUTS RCT, gestart in 2019, onderzoeken we het effect van het probiotische product Ecologic Barrier (Winclove Probiotics, Amsterdam, Nederland) op symptoomverbetering bij 145 patiënten met een psychotische stoornis of met BD (ong. N = 72). Ecologic Barrier is een probiotische formule die bestaat uit 9 bacteriestammen waarvan bekend is dat ze de darmpermeabiliteit verminderen en een effect hebben op het immuunsysteem bij mensen. Patiënten worden 12 weken behandeld met deze probiotische formulering of met placebo. Een deel van deze studie zullen darmpermeabiliteit, darmontsteking en immunologische metingen worden uitgevoerd.

In de nieuwe studie No Guts, No Glory onderzoeken we bovendien de impact van een voedingsinterventie op het functioneren van patiënten met een bipolaire stoornis, psychotische stoornissen, de ziekte van Alzheimer en de ziekte van Parkinson. Een gepersonaliseerde probiotische formulering zal ook worden onderzocht, op basis van de organoïden van individuele deelnemers.

Gecombineerde chronotherapie in de klinische praktijk

We hebben onlangs een artikel gepubliceerd van een onderzoek onder 26 depressieve patiënten met een depressieve stoornis of bipolaire stoornis die chronotherapie kregen. In een vervolgonderzoek drs. S. Druiven onderzoekt of het succes van een klinische behandeling kan worden voorspeld met behulp van actiwatch-activiteitsmetingen en een patiëntdagboek, waarbij zowel elementaire statistische methoden voor groepen als een complexere n = 1-benadering worden gebruikt.