Onnodige armoede door de oorlog

Overheden zouden miljoenen mensen kunnen helpen én veel geld besparen met gerichte energiesubsidies. Overal ter wereld hebben huishoudens op diverse manieren last van de extreme energieprijzen en dus hebben ze ook op verschillende manieren hulp nodig, constateert Klaus Hubacek van de Rijksuniversiteit Groningen in een nieuw onderzoek, vandaag gepubliceerd in Nature Energy .

 FSE Science Newsroom | Leoni von Ristok 

Sinds de Russische invasie van Oekraïne kampen huishoudens over de hele wereld met sterk stijgende energieprijzen. Maar ze hebben er op verschillende manieren last van: ‘Dit hangt af van hun inkomen, hoe ze hun geld uitgeven en hoe en waar de producten die ze kopen worden geproduceerd,’ verklaart Hubacek, hoogleraar Wetenschap, Technologie en Maatschappij aan de RUG.

Armoede

‘Ons onderzoek is een van de allereerste die in detail de invloeden van de energiecrisis op huishoudens in kaart brengt, binnen een groot aantal landen verdeeld over de hele wereld,’ zegt Hubacek. ‘Zonder dit soort gedetailleerde kennis is het niet goed mogelijk te weten wie men moet helpen en hoe. Overheden zouden veel geld kunnen besparen door deze kennis als leidraad te gebruiken.’

De verhoogde energieprijzen veroorzaken armoede of zelfs extreme armoede bij miljoenen mensen. Overheidsmaatregelen die de last van torenhoge energierekeningen moeten verlichten, zijn doorgaans inefficiënt omdat ze geen rekening houden met de details. ‘Wanneer je naar de reacties kijkt van overheden in bijvoorbeeld Duitsland, het VK, de VS of Nederland, dan zie je beleid dat onvoldoende steun biedt voor de mensen die dat het meest nodig hebben,’ zegt Hubacek. ‘Tegelijkertijd  geven ze veel geld uit aan mensen die helemaal geen steun behoeven. Dat vind ik werkelijk frustrerend.’

Voedsel

De energieprijzen beïnvloeden huishoudens op twee manieren. Direct, door een hoge energierekening en indirect, doordat producten en diensten ook duurder zijn door de kosten van brandstofgebruik in productieketens. ‘Als je bijvoorbeeld een mobiele telefoon in Nederland gebruikt, heb je directe energie nodig, wat niet veel is,’ legt Hubacek uit. ‘Maar een mobiele telefoon is gemaakt uit veel verschillende onderdelen, afkomstig uit Japan, China, Oostenrijk, de VS enzovoorts.’ Hogere energieprijzen hebben daardoor indirect een flink effect op de prijs van een nieuwe telefoon.

Hetzelfde geldt voor voedsel: stijgende energieprijzen drijven kosten omhoog voor kunstmest, transport enzovoorts. De energiekosten worden doorberekend naar de consument via de prijs voor voedsel, waardoor de lasten van huishoudens indirect toenemen.

Stro

Omdat huishoudens hun geld aan verschillende dingen uitgeven, hebben ze ook op verschillende manieren last van de energiecrisis. ‘Ons onderzoek laat dit in detail zien,’ zegt Hubacek. ‘In sommige landen hebben de voedselprijzen de grootste impact op huishoudens, in andere gevallen vooral reiskosten en dergelijke. Wanneer je weet wat precies de kosten voor huishoudens vergroot, heb je de mogelijkheid om gericht die producten of diensten te subsidiëren die de grootste druk op huishoudens leggen.’

In landen met hoge en lage inkomens hebben de indirecte energiekosten de grootste impact, terwijl dit voor landen met een middeninkomen juist de directe lasten zijn. Een mogelijke verklaring is dat in hoge en lage inkomenslanden het directe energiegebruik vrij uniform is, aldus Yuru Guan, promovendus in de groep van Hubacek. Daarom hebben zij vooral last van de invloed van energiekosten op de prijs van goederen. ‘Bijna alle Nederlanders gebruiken bijvoorbeeld gas om hun huis te verwarmen, dus als de energieprijzen stijgen, gaan de kosten voor iedereen ongeveer evenveel omhoog,’ zegt Guan.

In middeninkomens landen zijn de verschillen in het type energie dat huishoudens gebruiken groter. ‘De rijken in China kunnen hun huis met gas verwarmen, terwijl de armsten daarvoor steenkool of zelfs stro gebruiken,’ vervolgt Guan. De totale lasten van de uitgaven van deze huishoudens bestaan daardoor voornamelijk uit directe energiekosten.

Woekerwinsten

Hubacek maakt nog een punt. Hij vermoedt dat de verhoging van de energieprijs door de Russische invasie in Oekraïne minder  extreem was geweest wanneer er al eerder betere beleidskeuzes waren gemaakt. ‘Overheden hadden geld kunnen besparen door eerder al mensen met lagere inkomens te helpen bij het isoleren van hun huizen, in plaats van nu naar steenkool te graven of te investeren in LNG terminals, die extreem inefficiënt zijn,' zegt Hubacek. 'Nu investeren ze in een hele dure infrastructuur die we sowieso niet zouden moeten hebben als we klimaatverandering serieus nemen.’

Daarnaast zou de overheid de eigen inkomsten relatief eenvoudig kunnen verhogen. ‘Energiebedrijven hebben hun winsten aanzienlijk verhoogd sinds het begin van de oorlog. Hetzelfde geldt voor veel andere sectoren,’ stelt Hubacek. ‘Zij hebben hun winsten vergroot door de prijzen meer te verhogen dan nodig was om de extra energiekosten te dekken.’ Een extra belasting op ‘woekerwinsten’ en koolstof zou een flink deel van de armoedebestrijding kunnen bekostigen. ‘Alles is met elkaar verbonden,’ zegt Hubacek. ‘Je kunt vervuilende sectoren extra belasten en het geld gebruiken om arme huishoudens te helpen. Het is vrij simpel, maar politiek ligt het ingewikkeld.’

Het is aan de beleidsmakers om besluiten te nemen die rekening houden met het grotere plaatje en niet alleen een pleister op een probleem plakken. ‘Maar er is geen "free lunch",’ zoals Hubacek het uitdrukt. ‘Ook hernieuwbare energiebronnen dragen ook bij aan klimaatverandering. De focus zou dus in allereerste plaats moeten liggen op beleidskeuzes, die armoede en energieverbruik op de lange termijn bestrijden.

Referentie: Yuru Guan, Jin Yan, Yuli Shan, Yannan Zhou, Ye Hang, Ruoqi Li, Yu Liu, Binyuan Liu, Qingyun Nie, Benedikt Bruckner, Kuishuang Feng en Klaus Hubacek. Burden of the global energy price crisis on households , Nature Energy, 16 februari 2023

Met dank aan Lynn Johnson voor toestemming om haar beelden te gebruiken.