'Onderwijs in natuurwetenschap is belangrijk'

Mariano Mendez is een succesvol sterrenkundige en hoogleraar aan de RUG. Dat succes begon pas goed toen hij vanuit Argentinië naar de Universiteit van Amsterdam vertrok, waar hij als postdoc de kans kreeg om actief te zijn in de internationale wetenschappelijke gemeenschap. En de afgelopen zeventien jaar heeft Mendez zich ingespannen om meer dan 1500 sterrenkundigen uit ontwikkelingslanden ook zo’n kans te geven. Op 15 juli ontvangt hij hiervoor de COSPAR Distinguished Service Medal.

Mendez publiceerde tot nu toe ruim driehonderd artikelen in wetenschappelijke tijdschriften, een zeer respectabele productie. Zijn vakgebied is röntgen-astronomie, hij kijkt naar deze straling om meer te begrijpen van mysterieuze objecten als neutronensterren en zwarte gaten. De carrière van Mendez kende twee sleutelmomenten. Zijn verhuizing vanuit Argentinië naar Amsterdam in 1996 was de eerste: ‘Vanaf dat moment schoot het aantal citaties van mijn artikelen omhoog, van enkele tientallen naar enkele honderden per jaar’, vertelt hij. Het tweede moment was in 2001, toen hij gevraagd werd mee te werken aan een workshop voor sterrenkundigen uit ontwikkelingslanden. ‘Wanneer je mensen les geeft in natuurwetenschap zet dat een kettingreactie in gang met grote gevolgen.’

Koude Oorlog

De workshop was georganiseerd via COSPAR, het Committee on Space Research. COSPAR is opgericht in 1958, kort na de lancering van de eerste kunstmaan, Sputnik. In die tijd verliep vanwege de Koude Oorlog het contact tussen wetenschappers uit het Westen en het Oostblok erg moeizaam. Doel van COSPAR was om een platform te bieden waar iedereen welkom was om van gedachten te wisselen over alle aspecten van ruimteonderzoek.

De Koude Oorlog eindigde in 1991, maar het inclusieve karakter van COSPAR zorgde voor nieuwe initiatieven. In 2001 organiseerde de Britse sterrenkundige Peter Willmore een workshop van twee weken in Brazilië. ‘De organisatie nam contact op met mijn leidinggevende, ik werkte toen bij SRON Ruimteonderzoek in Utrecht. Hij vroeg mij of ik er les wilde geven.’ Mendez zei ja en is sindsdien bij het project betrokken.

Bar

‘We leggen uit hoe gegevens verzameld vanuit de ruimte zijn te gebruiken, hoe je erbij kunt om ze te analyseren en hoe de resultaten te interpreteren.’ De opzet van de workshops is eenvoudig: een stuk of tien docenten en zo’n 35 studenten (van promovendi tot beginnende hoogleraren) verblijven twee weken in een hotel of conferentieoord, waar ze nauw samenwerken. ‘De locaties zijn doorgaans tamelijk afgelegen, gedurende de week gaat niemand weg. Studenten kunnen ons altijd aanschieten, zelfs als we aan de bar zitten. Dat zijn dan lange dagen’, zegt Mendez met een brede glimlach.

Tijdens de workshops leren de studenten hoe ze moeten omgaan met data, bijvoorbeeld door oude resultaten te reproduceren. ‘Het idee is dat ze dan vervolgens nieuw onderzoek gaan doen.’ Doordat ze de docenten goed leren kennen krijgen ze een natuurlijke ingang in de astronomische gemeenschap.

Mendez geeft een voorbeeld, van een Nigeriaanse sterrenkundige, Romanus Eze. ‘Hij haalde zijn bachelor toen hij 27 was, aan de universiteit van Nigeria in Nsukka. Daar was geen directe internetverbinding, geen faciliteiten. Na de workshop hield hij contact met een van de docenten en samen publiceerden ze een artikel.’ Eze onderhield via een internetcafé contact met zijn mede-auteur, die hem een oude NASA pc stuurde waarop hij kon werken. Van het een kwam het ander, Eze promoveerde, kon naar conferenties en deed onderzoek bij instituten in de VS en Japan. ‘Hij is nu weer terug in Nsukka als ‘senior lecturer’. Hij geeft daar onderwijs, publiceert en haalt beurzen binnen om te reizen.’

Doorzettingsvermogen

De wetenschappelijke carrière van Eze stelt naar Westerse maatstaven misschien niet veel voor, maar zijn doorzettingsvermogen is indrukwekkend en inspirerend. ‘Onderwijs in wetenschap en techniek is in ieder land belangrijk. Eze zal een enorme impact hebben op zijn studenten.’ Dat is precies het doel dat COSPAR wil bereiken. Mendez noemde het voorbeeld van Eze ook tijdens zijn oratie in maart 2016. Het lesgeven aan de COSPAR workshops is een belangrijk deel van zijn leven. ‘Ik begon mijn carrière in Argentinië, een ontwikkelingsland. Het was moeilijk om bij te blijven, zonder internet en zonder geld om te reizen’, vertelt hij. ‘Toen kreeg ik de kans om naar Nederland te gaan, wat een keerpunt voor mij was. Daarom wil ik andere sterrenkundigen uit ontwikkelingslanden helpen, die verplichting voel ik.’

De workshops zijn georganiseerd via het COSPAR Panel voor Talentontwikkeling. Mendez was de afgelopen acht jaar voorzitter van dit Panel, na vier jaar als vice-voorzitter. ‘We organiseren nu ongeveer drie workshops per jaar. De docenten zijn allemaal vrijwilligers, behalve reis- en verblijfskosten krijgen zij niet betaald.’ Tot nu toe zijn er 37 workshops gegeven, waarvan 27 in de tijd dat Mendez voorzitter was. De Distinguished Service Medal krijgt hij vanwege zijn inspanningen voor dit Panel. ‘Al moet ik zeggen dat de twee- tot driehonderd docenten die hierbij betrokken waren er wat mij betreft ook recht op hebben.’

Goochelen

In al die jaren is er rond Mendez een kernteam van docenten ontstaan, elk met verrassende extra kwalificaties. ‘Er is er eentje die piano speelt, een ander zingt operastukken, er is een jongleur en ik kan goochelen.’ Alleen maar werken zou de workshops wel erg taai maken. ‘Zelfs als ik hier in Groningen college geef doe ik halverwege vaak een goocheltruc, om de aandacht van de studenten weer even op te krikken.’ Bovendien helpt een ontspannen sfeer bij de omgang tussen studenten en docenten. ‘Dat is een belangrijk deel van de workshops. Je leert de studenten kennen en als er dan eentje een aanbevelingsbrief nodig heeft kan ik die ook schrijven.’

Alle workshops vinden plaats in een ontwikkelingsland en zijn alleen bedoeld voor studenten uit de regio. ‘De gastlanden moeten ons uitnodigen om te komen en daarbij de garantie geven dat alle deelnemers ook een visum krijgen.’ Dat is niet vanzelfsprekend wanneer er spanningen zijn, zoals tussen India en Pakistan. Maar tot nu toe is dit tijdens alle workshops goed gegaan. De deelnemers betalen alleen reiskosten en zelfs daarvoor kunnen ze een gedeeltelijke beurs krijgen van COSPAR. Die investering rendeert: twee deelnemers van de eerste workshop in Brazilië maakten in 2012 deel uit van de organisatie van een workshop in Argentinië.

Erfenis

In totaal hebben ongeveer 1500 deelnemers uit meer dan vijftig landen een workshop bijgewoond. De afgelopen tien jaar ontvingen vijftig studenten uit ontwikkelingslanden een beurs via het COSPAR Fellowship programma, om zes weken onderzoek te doen bij een sterrenkundig instituut. Daar kunnen ze onderzoek dat is gestart tijdens de workshop afronden. Alles bij elkaar is er ongeveer een miljoen dollar aan fondsen geworven door het Panel voor Talentontwikkeling – via COSPAR en via andere organisaties.

Mendez ontvangt zijn medaille tijdens de 42^e Wetenschappelijke Vergadering van COSPAR in Pasadena, VS. Dit is een tweejaarlijkse conferentie over ruimteonderzoek, waar meer dan drieduizend wetenschappers op af komen. ‘Ik zie er naar uit om daar weer deelnemers van de workshops te ontmoeten’, zegt Mendez. ‘Een aantal van hen zal iets vertellen over de impact die de workshop op hen heeft gehad.’ In Pasadena zal hij terugtreden als voorzitter, het maximum van twee termijnen van vier jaar zit er op. De studenten vormen zijn erfenis. ‘Als ik er niet meer ben zullen die studenten – uit Groningen en van de workshops – mij nog een tijdje herinneren. Ik hoop dat ze dan terugdenken aan de wetenschap en aan het plezier dat we hadden. Op die manier blijf ik een beetje voortbestaan.’

Zie ook: Internationaal eerbetoon voor Groningse sterrenkundige Mariano Mendez