Wat kan ‘Europa’ leren van haar burgers?

Wat zijn de gevolgen van de coronapandemie en de genomen maatregelen voor het vertrouwen van burgers in de politiek en de wetenschap? Welke lessen kunnen (Europese) beleidsmakers hieruit trekken voor de aanpak van een eventuele volgende pandemie? Dr. Benjamin Leruth, onderzoeker en universitair docent bij de Faculteit der Letteren van de RUG, doet hier onderzoek naar in vijf Europese landen. Hij maakt gebruik van zogenaamde burgerjury’s, kleine groepen betrokken burgers die met elkaar in gesprek gaan en aanbevelingen doen aan de landelijke en Europese politiek. "Beleidsmakers zouden structureel in gesprek moeten gaan met burgers over belangrijke maatschappelijke thema’s."

^{Tekst: Theone Joostensz | Foto's: Henk Veenstra}

Weet je nog dat we ten tijde van corona dachten dat de wereld voorgoed was veranderd? We zouden alleen nog maar thuiswerken, nooit meer vliegen, niemand meer de hand schudden. Inmiddels staan we weer vrolijk in de file naar kantoor en stappen we massaal op het vliegtuig. Van het nieuwe normaal zijn we weer naar het gewone normaal gegaan. Toch is de wereld veranderd ten opzichte van het pre corona tijdperk. "De coronapandemie werkte als een katalysator voor de verspreiding van desinformatie, wat een groeiend wantrouwen ten opzichte van overheidsinstanties tot gevolg had", zegt Benjamin Leruth. "De opmars van nep nieuws en een groeiend gebrek aan vertrouwen in de overheid speelden al langer, maar door de pandemie kwamen ze onder een vergrootglas te liggen. Dit feit, plus de complexe informatie over vaccins en over het hoe en waarom van bepaalde maatregelen zoals mondkapjes en lockdowns, maakte het nog ingewikkelder om de pandemie te managen."

Desinformatie groot probleem

Voor zijn onderzoek richtte Leruth zich op vijf Europese landen: Nederland, Duitsland, Frankrijk, Polen en Italië. Hij maakte gebruik van burgerjury’s: kleine groepen betrokken burgers van verschillende sociale- en opleidingsniveaus, die in hun eigen land bij elkaar kwamen om te praten over belangrijke thema’s met als doel uiteindelijk aanbevelingen te doen aan de (Europese) beleidsmakers over hoe een eventuele volgende epidemie aan te pakken. De burgerjury’s bogen zich over vier hoofdvragen: Hoe is tijdens de pandemie omgegaan met wetenschappelijke kennis? Hoe hebben zij desinformatie ervaren en hoe kan die bestreden worden? Wat was de rol van niet-gekozen experts bij de beleidsmaking? (In Nederland waren dat de leden van het OMT, maar ook mensen die bijvoorbeeld aanschoven bij praatprogramma’s en de publieke opinie bepaalden.) Hoe is het gesteld met het vertrouwen in politieke instanties?

"In alle landen geven de burgerjury’s aan dat desinformatie een groot probleem is en dat de overheid niet genoeg doet om verspreiding ervan tegen te gaan", zegt Leruth. "De landen komen met verschillende voorstellen om desinformatie aan te pakken. Duitsland pleit voor het professionaliseren van wetenschapscommunicatie door het instellen van een raad van deskundigen. De Nederlandse burgerjury beveelt een officieel communicatiekanaal aan dat door onafhankelijke journalisten en academici wordt gebruikt om burgers te informeren. De Fransen willen dit het liefst Europabreed regelen en pleiten voor een label voor nieuwswebsites die goedgekeurd zijn vanuit Brussel. Italië en Polen bevelen meer en beter onderwijs aan, vooral op scholen, zodat mensen nep nieuws beter kunnen herkennen. Italië geeft verder aan dat onzekerheid en de nieuwigheid van de situatie zorgde voor onduidelijke communicatie. Italië was natuurlijk een van de eerste landen die met de pandemie te maken kregen, wat traumatiserend is geweest voor de bevolking. Desinformatie wordt daar dan ook gezien als een van de meest prominente issues."

Sceptische burgerjury

Transparantie over beleidsbeslissingen en over de mensen die deze beslissingen nemen, staat in Nederland hoog op de lijst van aanbevelingen. "Het gebrek aan toegang tot informatie over de achtergrond van de experts van het OMT, het niet transparant zijn van hun rol en functie, en het feit dat beslissingen achter gesloten deuren werden genomen, droegen bij aan wantrouwen bij sommige groepen. Ook was meer transparantie en duidelijkheid gewenst over de reden van bepaalde maatregelen zoals lockdowns."

Het viel Leruth ook op dat de Nederlandse burgerjury aanvankelijk nogal sceptisch stond tegenover het onderzoek. "Mensen vroegen bijvoorbeeld: waarom ben ik uitgekozen? En: wordt er wel echt naar ons geluisterd? Ze waren heel direct en kritisch. Ik doe vaker onderzoek met burgerjury’s, maar dit had ik nog niet eerder meegemaakt." Hij geeft een voorzichtige verklaring voor deze scepsis: "Het vertrouwen in de politiek was niet erg groot bij de Nederlandse deelnemers. In die zin is het te verklaren dat ze het onderzoek ook niet helemaal vertrouwden." Het kwam echter allemaal goed: "Aan het eind van het experiment waren ze stuk voor stuk positief."

Kloof burger politiek

Er is nog een ding dat de burgerjury’s met elkaar gemeen hebben: alle landen realiseren zich dat er een groeiende kloof is tussen burgers en de politiek. Burgers staan ver af van beleidsmakers, mensen voelen zich vaak niet gehoord. Dat kan wantrouwen tot gevolg hebben en een toenemende invloed van radicale partijen. De landen doen aanbevelingen om dit aan te pakken. Ze pleiten ervoor dat burgers meer te zeggen krijgen in het beslissingsproces en dat dit ook formeel wordt geregeld. Leruth: "Ze pleiten voor meer dialoog tussen burgers onderling, tussen burgers en de politiek, tussen burgers en experts. De deelnemers aan de burgerjury’s konden ook daadwerkelijk in gesprek gaan met experts, dat werd zeer gewaardeerd. Sommige deelnemers vroegen de experts ook naar hun persoonlijke ervaringen met de pandemie en hadden zo gesprekken van mens tot mens."

Vervolg in Brussel

Het onderzoek van Leruth – waarvan de resultaten inmiddels te vinden zijn op de projectwebsite – krijgt in maart een vervolg. Een afvaardiging van alle vijf burgerjury’s verzamelt zich dan in Brussel om hun aanbevelingen te presenteren, met elkaar in dialoog te gaan en hun ervaringen te delen. "We hebben hier ook experts én politici uit de Europese instellingen voor uitgenodigd", zegt Leruth. "Bij mijn weten is dit de eerste keer dat we zo’n multi-level burgerjury organiseren met deelnemers van zoveel verschillende culturele, sociale, linguïstieke en politieke achtergronden. Kunnen ze hun ervaringen delen over zo’n gevoelig onderwerp en consensus bereiken om gezamenlijk aanbevelingen te doen met de input van Europese experts en Europese politici?"

Leruth is een voorstander van meer onderzoek met burgerjury’s. "Als burgers hebben wij allemaal een rol in de maatschappij. Onze onderzoeken laten zien dat als burgers een microfoon krijgen, ze die ook willen gebruiken. Het is belangrijk dat mensen niet bang zijn om hun perspectief, zorgen en kritiek te uiten. Juist door die te delen en er met elkaar over in gesprek te gaan op verschillende niveaus kunnen we onszelf verbeteren en beleid beïnvloeden. Daar heeft de hele samenleving baat bij."