Het vrouwenlichaam in een mannenwereld

Hoogleraar Health and Humanities prof. dr. Rina Knoeff en universitair docent vroegmoderne geschiedenis dr. Karen Hollewand maken zich hard voor de gezondheidsgelijkheid tussen mannen en vrouwen in de medische wetenschap. "Ik denk dat we enorme tirades tegen de patriarchale samenleving wel iets moeten nuanceren."

_{Tekst: Lieke van den Krommenacker | Foto's: Reyer Boxem}

Eind januari van dit jaar gaven Rina Knoeff en Karen Hollewand in Groningen een publiekslezing met een paradoxale boodschap: de historische roep om gelijke behandeling van mannen en vrouwen heeft vaak geleid tot de veronachtzaming van het vrouwenlichaam. "Dat noemen we de gelijkheidsparadox", zegt Knoeff. "Hoe meer we denken dat we gelijk zijn, hoe minder aandacht er is voor lichamelijke verschillen. Dat het vrouwenlichaam nog steeds zo wordt ondergewaardeerd in de medische wetenschap, hebben we mede te danken aan het feminisme en de vrouwenbewegingen zelf."

Zo stelt Aletta Jacobs in haar boek De vrouw, haar bouw en haar inwendige organen uit 1898 dat er geen wezenlijke verschillen bestaan tussen mannen- en vrouwenlichamen. Waar we verschillen zien, betreft het verschillen in vorm, maar niet in functie. Knoeff: "Met andere woorden: vrouwen hebben precies hetzelfde lichaam, het ziet er alleen anders uit. Dit idee is heel erg invloedrijk gebleken, maar gaat voorbij aan zaken zoals de menopauze, die wel degelijk vrouwspecifiek zijn. Daarbij verschilt het lichaam van een vrouw niet alleen in voortplantingsorganen, maar tot op celniveau van dat van een man."

Tirades nuanceren

Kunnen feministen hun strijd dan staken? Zeker niet, vinden de twee collega’s, die beiden onderzoek doen naar de geschiedenis van de geneeskunde en genderverschillen in de medische wetenschap. Dat de wereld is afgestemd op mannen, staat buiten kijf. "Maar ik denk dat we de enorme tirades tegen de patriarchale samenleving wel iets moeten nuanceren", zegt Knoeff. Hollewand: "Als het allemaal alleen aan mannen lag, zou het probleem nu opgelost moeten zijn, want de geneeskunde is al lang niet meer alleen een mannenwereld."

In hun onderzoek lopen Knoeff en Hollewand voortdurend aan tegen de gender health gap: de gezondheidsongelijkheid tussen mannen en vrouwen (en andere genders), die onder andere zorgt voor een schrikbarend gebrek aan data. Het gevolg: vrouwen wachten soms niet alleen jaren langer op een diagnose, ook worden aandoeningen vaker over het hoofd gezien of minder serieus genomen.

Enkele concrete voorbeelden: bij vrouwen met endometriose, een aandoening die éen op de tien vrouwen treft, duurt het gemiddeld zeven tot tien jaar voordat een arts de diagnose officieel vaststelt. De ziekte van Bechterew, een vorm van ontstekingsreuma, wordt bij vrouwen gemiddeld vijf jaar later ontdekt dan bij mannen. En wie bij de huisarts aanklopt vanwege buitensporig veel last van menstruatieklachten of het premenstrueel syndroom (PMS), keert algauw huiswaarts met de boodschap dat het ‘er nou eenmaal bij hoort’ en dat een paracetamolletje en wat minder stress wel zullen helpen.

Aambeien in de mode

De oorsprong van deze ‘systemische fout’, zoals Hollewand haar typeert, ligt voor een deel in de discipline van de geneeskunde zelf, in de opkomst van de moderne geneeskunde in de negentiende eeuw. In die tijd ontstonden de eerste onderzoekslaboratoria en -ziekenhuizen en gingen artsen zich specialiseren. "Maar er gingen ook dingen scheeflopen: artsen maakten een te groot binair onderscheid tussen mannen en vrouwen, waarbij de laatsten grotendeels werden gereduceerd tot hun baarmoeder."

Opvallend is dat wie nog verder terugkijkt, naar de premoderne tijd, ziet dat het onderscheid tussen mannen en vrouwen veel minder absoluut was. Aandoeningen die we nu specifiek mannelijk of vrouwelijk noemen, konden zich voordoen in beide seksen. Zo leden sommige mannen zelfs aan maandelijkse bloedingen. Hoe dat werkt? "Via aambeien en bloedneuzen bijvoorbeeld", zegt Knoeff. "Aambeien zijn zelfs een tijdje een modedingetje geweest. Lodewijk de XIV had er veel last van, waardoor aambeien aan het hof openlijk werden besproken. Ook de Nederlandse arts en scheikundige Herman Boerhaave refereert in een van zijn medische publicaties aan een ‘gentleman’ die elke maand uit zijn pink bloedde." Knoeff: "Hier was dus steeds eenzelfde soort mechanisme aan het werk als bij menstruatie, waarbij het lichaam op een natuurlijke manier afvalstoffen kwijtraakt."

Hollewand vult aan: "En of het nou menstruatie heette of niet, dat is hier natuurlijk niet belangrijk. Het gaat erom dat in de premoderne tijd zoiets als een maandelijkse bloeding niet als iets van alleen vrouwen werd gezien, maar als een medisch proces dat bij zowel mannen als vrouwen kon plaatsvinden. Dit veranderde in de 19e eeuw, toen artsen piketpaaltjes gingen slaan en gynaecologie een apart vakgebied werd."

Verstikking van de baarmoeder

Naar wie en welke klachten de aandacht uitgaat en hoe we klachten beleven, wordt bovendien behalve historisch ook cultureel bepaald. Neem de overgang, waarover Knoeff momenteel een boek schrijft. "In de zestiende eeuw was ‘verstikking van de baarmoeder’, zoals het toen heette, hét problematische symptoom", zegt ze. "Dat had alles te maken met de giftige dampen van opgehoopt menstruatiebloed, waardoor vrouwen flauwvielen en in ademnood kwamen. Soms gingen ze ook dood. Er is een verhaal van de beroemde anatoom Andreas Vesalius die in het levenloze lichaam van een vrouw sneed terwijl ze nog bleek te leven. Dat eindigde in een enorm schandaal, waardoor Vesalius uiteindelijk op de vlucht moest slaan. Nu lachen we erom, maar het is heel tekenend voor die tijd. En hoewel ademnood nog altijd een kenmerk van de overgang is, hebben we het tegenwoordig toch vooral over opvliegers en draait alles om hormonen."

Iets soortgelijks geldt voor PMS, weet Hollewand. "De klachten zijn al duizenden jaren min of meer dezelfde. Wat veranderd is waar de nadruk op ligt – afhankelijk van de bronnen en onderzoeksmethoden waarop deskundigen zich op baseren. Op deze manier wordt het vrouwenlichaam steeds anders gedefinieerd, maar blijven zaken als PMS, menstruatie en de overgang toch vooral een vrouwenprobleem."

De wetten van het ouderwetse systeem

Wat Hollewand en Knoeff niet vaak genoeg kunnen herhalen: wie naar ‘de lange lijn’ van de geschiedenis kijkt, ziet dat de moderne geneeskunde drijft op mechanismen die zichzelf sinds de negentiende eeuw steeds herhalen. Hollewand: "Mannen én vrouwen gaan uit van allerlei culturele aannames over hoe vrouwen functioneren en dingen beleven. Pas als je je daar bewust van bent, snap je ook waarom dingen zo langzaam veranderen. Je kunt wel zeggen: er zijn tegenwoordig toch veel meer vrouwelijke artsen en geneeskundestudenten? Maar zij bewegen zich net zo goed in hetzelfde ‘ouderwetse’ systeem en conformeren zich aan de wetten van dat systeem. Ook die vrouwen bepalen waar het onderzoeksgeld naartoe gaat."

Knoeff herinnert zich een arts in Canada, die ontdekte dat Viagra vermoedelijk helpt tegen menstruatiepijn en PMS-klachten. "Dat zou geweldig zijn. Dus die man heeft allerlei subsidieaanvragen ingediend om dit verder te kunnen onderzoeken. Alleen kreeg hij de financiering nooit rond, omdat Viagra wordt geassocieerd met mannen en erectieproblemen." Een ander veelvoorkomend argument: onderzoek naar ‘vrouwenkwalen’ kost te veel geld, laten we dat vooral steken in problemen die voor iedereen gelden. "Daar is het systeem weer", zegt Hollewand. "Terwijl aanhoudende gezondheidsongelijkheid de maatschappij jaarlijks tussen de 2,5 en 7,8 miljard euro kost."

Toch is het probleem met meer geld en meer data nog niet automatisch opgelost. Hollewand: "Je ziet nu al dat de pot geld die de politiek belooft door medici alvast wordt verdeeld. Maar je moet ook kijken naar culturele en historisch gewortelde aannames over de lichamen van mannen en vrouwen, pas dan kan er structureel iets veranderen."