Hans van der Plicht benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw

Vrijdag 6 oktober 2017 ontving prof. dr. ir. Johannes (Hans) van der Plicht na afloop van een internationaal symposium ter ere van zijn emeritaat een Koninklijke Onderscheiding. Hij is benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. De onderscheiding werd uitgereikt door loco-burgemeester Joost van Keulen van de gemeente Groningen in de Energy Academy.

Hans van der Plicht (Schiedam, 1951), bijzonder hoogleraar Isotopenchronologie aan de RUG, is een internationaal vermaard wetenschapper die zich al decennialang bezighoudt met dateringsonderzoek met behulp van de zogenaamde koolstof-14 methode, waarmee de ouderdom van materialen wordt bepaald.

Koolstof-14-methode

De ontdekking van de koolstof-14 methode (14C) waarmee de ouderdom van organisch materiaal met een maximale ouderdom van circa 50.000 jaar kan worden vastgesteld, gaf een enorme impuls aan het archeologisch onderzoek. Grote archeologische ontdekkingen werden daardoor de afgelopen decennia niet meer alleen in het veld gedaan maar ook in laboratoria zoals het Centrum voor Isotopen Onderzoek (CIO) van de Rijksuniversiteit Groningen, waar Van der Plicht hoofd was van het 14C Laboratorium. Voor de archeologie was het van groot belang om een dialoog met natuurkundigen te beginnen om de nieuwe ontdekkingen op waarde te kunnen schatten en om gezamenlijk nieuwe toepassingen te verkennen en te ontwikkelen. Zo raakte de kernfysicus Van der Plicht betrokken bij het archeologisch onderzoek.

Toepassingsgericht

Van der Plicht begrijpt niet alleen de finesses van de eigenlijke 14C-bepalingen maar bekwaamde zich tijdens zijn carrière ook steeds meer in de toepassingen hiervan. Ook aan niet-fysici leerde hij uitstekend de betekenis van een datering of reeks van dateringen uit te leggen, met de sterke punten ervan en de beperkingen. Hij geeft dan aan of zo'n 14C-datering zinnig is en de nauwkeurigheid die verwacht kan worden betreffende de uitkomst: de ouderdom van het te onderzoeken object. Hij kreeg in de loop van zijn carrière ook zoveel kennis van de archeologische praktijk, dat hij op opgravingsplaatsen en in museumdepots aanwijzingen kan geven hoe dateerbaar materiaal zo goed mogelijk kan worden ‘gewonnen’. Het vertrouwen dat hij hiermee wekte zorgde ervoor dat hij opdrachten kreeg van archeologen, paleo-ecologen en antropologen uit de hele wereld, met daaraan gekoppeld vaak unieke vondsten.

De unieke wetenschappelijke expertise die Van der Plicht heeft opgebouwd op het raakvlak van de natuurwetenschappen en de archeologie komt tot uitdrukking in zijn benoeming in 2010 als lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) bij de afdeling Letterkunde en dus niet bij de natuurwetenschappen. Dit komt ook tot uitdrukking in zijn tweevoudig hoogleraarschap: bijzonder hoogleraar Isotopenchronologie in Groningen en bijzonder hoogleraar Isotopenarcheologie in Leiden.

Goudschatten van de Scythische cultuur

Een van de tot de verbeelding sprekende dateringen uit de carrière van Van der Plicht is dat hij toegang kreeg tot de goudschatten van de Scythische cultuur die bewaard worden in de Hermitage in Sint Petersburg. Met behulp van deze schatten en ook andere opgegraven artefacten werden verscheidene grafheuvels nauwkeurig gedateerd en daarmee werd nieuw licht geworpen op de verspreiding en afwisseling van deze (verschillende) volkeren over de Euraziatische steppen.

Voor veel Russische collega's in onder andere Moskou, St. Petersburg en Ekaterinaburg was Van der Plicht een onmisbare partner die tientallen jaren achtereen betrouwbare dateringen van de uitstervende ijstijdfauna leverde en daarmee het Russische Quartair onderzoek een enorme dienst heeft bewezen. Hij was een ambassadeur die het Groningse CIO wereldwijd, en met name in Rusland, op de kaart heeft gezet.

Verder leverde Van der Plicht een heel eigen en revolutionaire bijdrage aan de wetenschap door het onderzoeksproject rond het Suigetsu-meer in Japan. Op de bodem van dit meer zijn de sedimenten zeer goed bewaard gebleven en daarin vormen de jaar na jaar afgezette laagjes, met de daarin bewaarde overblijfselen van om het meer groeiende planten, een uitgekiend ‘archief’ voor 14C-metingen. Een Japanse postdoc koos Van der Plicht en Groningen uit om hier 14C-metingen aan te gaan doen. Zo ontstond de eerste 14C-datering tot 45.000 jaar terug. Dit onderzoek leidde wereldwijd tot veranderde inzichten.

Klimaatverandering

Van der Plicht speelde ook een belangrijke rol bij het toepassen van de 14C-methode voor het vinden van verbanden tussen de activiteit van de zon in het verleden en haar rol bij klimaatveranderingen in het heden. Ander onderzoek waarbij hij betrokken was zijn de datering van een opgraving met overblijfselen van zowel Neanderthaler als moderne mensen, het Kasteel van Amstel in Amsterdam, botten van mammoeten, wolharige neushoorns en sabeltandtijgers uit de opgespoten Tweede Maasvlakte. En dat is nog lang niet alles.

Recent heeft Van der Plicht zich, samen met hoogleraar-directeur Mladen Popović van het Groningse Qumran-instituut, op ‘bijbelse’ grond begeven. Zij hebben - als enigen in de wereld - toestemming gekregen om snippers van de kostbare Dode Zee rollen te dateren.

Al deze en andere samenwerkingsverbanden leveren het bewijs voor de unieke rol van Van der Plicht als dienstbare intermediair tussen de verschillende wetenschapsgebieden. Ook na zijn pensioen blijft hij overigens gewoon als wetenschapper actief.