Auteur: Dominique Mollet, LLM
Gezondheid staat steeds meer in de schijnwerpers sinds de uitbraak van de COVID-19-pandemie, waardoor het belang van het recht steeds zichtbaarder is geworden. Juridische vragen die tijdens de pandemie vaak werden gesteld, hadden bijvoorbeeld betrekking op de bevoegdheden van staten om vrijheid van individuen in te perken , en een voortdurende discussie heeft betrekking op een nieuw pandemie-akkoord waarvoor onderhandelingen later deze maand worden voortgezet. Gezondheidsrecht is een breed studiegebied, en enkele onderwerpen die mogelijk in je opkomen naast infectieziektebestrijding zijn bescherming van persoonlijke gezondheidsgegevens, regulering van abortus en beslissingen rond het levenseinde, het gebruik van kunstmatige intelligentie in de gezondheidszorg en patiëntenrechten.

In deze blog zal ik uitleggen hoe ik het volksgezondheidsrecht zie in mijn promotieonderzoek (inhoudelijke inleidingen zijn hier en hier te vinden; een voorpublicatieversie van een recent geaccepteerd manuscript is hier te lezen),  waarin ik het recht bestudeer als een factor die de samenleving vormgeeft en daardoor de gezondheid beïnvloedt, met name de incidentie (het aantal nieuwe gevallen) van niet-overdraagbare ziekten (NCD's). We worden geconfronteerd met een wereldwijde, maar onzichtbare epidemie van NCD’s. Het gezondheidsrecht speelt daarbij een belangrijke rol.

Niet-overdraagbare ziekten: de stille epidemie

NCD's zijn chronische ziekten die niet (direct) van de ene persoon op de andere worden overgedragen, waaronder hart- en vaatziekten, kanker en de ziekte van Alzheimer.  Elk jaar wordt meer dan 70% van alle vroegtijdige sterfgevallen wereldwijd toegeschreven aan deze groep ziekten, terwijl mensen die leven met NCD's een verminderde levenskwaliteit blijven ervaren. Naast genetische factoren zijn milieu- en gedragsrisicofactoren, zoals tabaksgebruik, alcoholconsumptie, ongezonde voeding en lichamelijke inactiviteit belangrijke factoren die het risico op NCD's verhogen. Wetten hebben een grote invloed op deze factoren, omdat ze onze leefomgeving vormgeven. Een onderzoek uit Mexico suggereert bijvoorbeeld dat de invoering van een belasting op suikerhoudende dranken een positief effect had op de mondgezondheid, waaronder cariës (wereldwijd de meest voorkomende NCD).

Onderzoek en WHO richtlijnen suggereren ook dat prijsstijgingen van alcoholproducten een positief effect hebben op de menselijke gezondheid, met name een verminderd risico op kankersoorten die worden geassocieerd met alcoholgebruik. Hoewel Nederland is opgeklommen naar de 3e plaats van de Global Tobacco Index Score en we een hogere prijs voor tabaksproducten (https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/belastingplan/burgers/accijns-tabak-en-alcohol) voorbij hebben zien komen deze maand, zijn de Nederlandse inspanningen voor een gezonde voedselomgeving onvoldoende bevonden. Een onderzoek dat in 2023 werd gepubliceerd laat zien dat onder andere dat 80% van alle voedingsproducten in Nederlandse supermarkten en 97% van alle voedingsreclame voor kinderen geen gezonde voeding ondersteunen. Stelt zo'n voedingsomgeving ons echt in staat om een vrije keuze te maken?

Wetgeving als determinant van gezondheid

De bovenstaande statistieken klinken logisch: wetten zijn duidelijk bepalend voor de menselijke gezondheid, omdat ze "de onderliggende sociale en economische oorzaken van [...] ziekte kunnen aanpakken". Wetten stellen normen en systemen vast, die bepalen waaruit onze leefomgeving bestaat en hoe die eruit ziet: hogere prijzen kunnen dienen als een stimulans om bepaalde producten niet te consumeren, terwijl lagere prijzen andere producten toegankelijker maken voor iedereen. Het vergroten van het aandeel gezonde opties in (lokale) supermarkten kan de standaardinstelling veranderen, terwijl een grotere dichtheid van fastfoodzaken de toegankelijkheid van dergelijke voedingsmiddelen bevordert.

De wet heeft niet alleen een regulerend vermogen. Mensenrechtenwetgeving, met name het recht op gezondheid, biedt (normatieve) ondersteuning bij het bevorderen van gezondheid en het voorkomen van ziekte, aangezien beide inherent verbonden zijn met de menselijke waardigheid. Mensenrechtenwetgeving, waaronder het recht op gezondheid, omvat niet alleen een reeks bindende verplichtingen, maar biedt ook relevante principes die het beleid kunnen informeren en de implementatie kunnen bevorderen.

Gezondheidsrecht

Er is veel ruimte voor verbetering om de menselijke gezondheid te bevorderen, met name door risicofactoren voor NCD's aan te pakken via het recht, ook op binnenlands (Nederlands) en Europees niveau. Juristen spelen een cruciale rol in het verbeteren van onderzoek en toepassing op dit gebied.

Juridische vragen die van belang zijn (voor mij, en hopelijk ook voor anderen) hebben onder andere betrekking op de juridische mogelijkheden om een verplicht etiketteringsysteem op de voorkant van verpakkingen te implementeren, zoals de Nutri-Score; het effect van de nieuwe ‘verbruiksbelasting’ in Nederland; de voorgenomen Nederlandse regulering van voedselreclame, die al enige tijd geleden is aangekondigd, maar tot op heden nog niet is gerealiseerd; de aanstaande herziening van de Tabaksproductenrichtlijn, in verband waarmee interessante vragen rijzen over de regulering van e-sigaretten en vapes; en een (wetenschappelijke) discussie over artikel 16, lid 4, van Verordening nr. 1169/2011 betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten, die dranken met meer dan 1,2% alcohol vrijstelt van bepaalde verplichtingen op het gebied van voedingswaarde-etikettering (met name het vermelden van ingrediënten en een voedingswaardedeclaratie). 

Begrijpen hoe wetten de gezondheid vormgeven en ze adequaat inzetten zijn belangrijke onderdelen van NCD-preventiestrategieën: we hebben juristen en juridisch onderzoekers nodig om ervoor te zorgen dat we de wet(ten) adequaat begrijpen en inzetten voor de volksgezondheid! 

_{¹Mijn onderzoek richt  zich specifiek op wetten met betrekking tot tandcariës, met name wetten over suikers.
²‘Noncommunicable diseases’ (World Health Organization, 16 september 2023), https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/noncommunicable-diseases
³Ibid.
⁴M Kamsma, ‘’Je mag ongezond leven, maar het moet je niet worden opgedrongen’’ (NRC, 6 augustus2023) https://www.nrc.nl/nieuws/2023/08/06/je-mag-ongezond-leven-maar-het-moet-je-niet-worden-opgedrongen-a4171261
⁵LO Gostin et al., ‘The legal determinants of health: harnessing the power of law for global health and sustainable development’ (2019) 393 Lancet 1857.
⁶Ibid, p. 1861.
⁷International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (aangenomen op 19 december 1966, in werking getreden op 3 januari 1976) 993 UNTS 3, preamble, Art. 12.
⁸S Gruskin et al., ‘Noncommunicable Diseases and Human Rights: A Promising Synergy’ (2014) 104 Am J Public Health 773.}