Financiële instrumenten raakten het leven van slaafgemaakten

Een deel van de tot slaafgemaakte mensen in de Nederlandse Caribische koloniën is extra beschadigd door de wijze waarop de suiker- en koffieplantages werden gefinancierd. Hoe meer schuldfinanciering werd gebruikt, hoe groter de nadelige fysieke gevolgen voor de gedwongen arbeiders. Dat blijkt uit de voorlopige resultaten van het NWO-project ‘Collateral damage: De financiële economie van slavernij’, waar Abe de Jong aan werkt. De hoogleraar Ondernemingsfinanciering analyseert duizenden archiefstukken met behulp van moderne economische modellen en inzichten.

_{Tekst: Riepko Buikema, Corporate Communicatie / Foto’s: Henk Veenstra}

Het is fascinerend en huiveringwekkend tegelijk. Hier op de achtste verdieping van het Duisenberg Gebouw is het verschrikkelijke Nederlandse slavernijverleden ineens tastbaar aanwezig. ‘Dit laat ik heel vaak zien als ik over mijn onderzoek vertel’, zegt De Jong, terwijl zijn vinger glijdt over een akte van ruim 250 jaar oud. ‘Kijk, hier staan de namen van Van Ryneveld en Calkoen, grote Amsterdamse bankiers op het moment van ondertekenen: juli 1772, het toppunt van de hype. Alle condities van de investering zijn heel precies uitgelegd. Lees maar: de eigenaar van de plantage zal 6% rente betalen. Heel interessant.’

Het historische document is een afschrift van een zogenoemde negotiatie, kortweg: een pot geld onder beheer van een bank waarmee meerdere vermogende Nederlanders gezamenlijk investeerden in koloniale plantages. ‘Rijke mensen in Nederland wilden investeren in het nieuwe goud: suiker en koffie van de plantages in Suriname, Essequibo, Demerara en Berbice. Bankiers boden daarop de mogelijkheid om een deel te kopen in meerdere plantages tegelijk. Een negotiatie. Kapitalisten vonden dat aantrekkelijk: een gespreide investering, waarvan het idee was dat het veilig was. Bovendien waren ze verzekerd van een onderpand - hoe vreselijk dat ook klinkt - namelijk de slaafgemaakten die eigendom waren van de plantagebezitters. Deze vorm van financiering was enorm populair.’

Gevaarlijk

Totdat de bubbel knapt en de koers van de waardepapieren sterk daalt. Veel plantages komen in de problemen, nu er niet langer voldoende financiering is om nieuwe slaafgemaakten te kopen. ‘Het percentage mensen dat overlijdt op de plantages is veel hoger dan de nieuwgeborenen. Langzaamaan krimpt de groep gedwongen werkers, terwijl de druk op de plantagedirecteur om te produceren toeneemt omdat de koffieprijs daalt. Er zijn steeds meer kilo’s koffie nodig om aan de rentelasten te kunnen voldoen.’

De slaafgemaakten lijden onder de verslechterende omstandigheden. Er is minder geld voor kleding, voor eten. ‘In de inventarislijsten van de plantages werd precies bijgehouden wat er met de slaafgemaakten aan de hand is, zoals dat ze een arm, been of oog missen. Ze deden heel gevaarlijk werk, bijvoorbeeld met de suikermolens. En ze maakten lange dagen, onder toenemende druk om de financiers tevreden te houden.’

Fysieke gevolgen

Daarin speelt de omvang en wijze van financieren een rol, stelt De Jong. ‘Er zijn verschillende gradaties in financiering. Sommige plantages werden gefinancierd door banken, anderen met eigen vermogen, bovendien waren er verschillen tussen banken. Samen met mijn collega’s Peter Koudijs, vanuit de VS, en Tim Kooijmans, die werkt in Australië, onderzoek ik de gevolgen van die financiering. Uit onze voorlopige resultaten blijkt dat slaafgemaakten de fysieke gevolgen droegen wanneer meer schuldfinanciering werd gebruikt.’

De onderzoekers graven daarvoor wereldwijd in stapels en stapels handgeschreven bronnen. ‘Alles wat van financieel belang is, staat op papier. De overdracht van een plantage in een koopcontract, een hypotheek op een plantage als onderdeel van een negotiatie, lijsten met waarderingen en bezittingen van een plantage, waaronder de slaafgemaakten. Wij gebruiken archieven in Amsterdam, Rotterdam, Londen, en ook in Suriname en het huidige Guyana. We putten uit archieven van bankiers en notarissen, en gebruiken de verslagen van veilingen in speciale kranten.’

Economische blik

Die voorliefde voor historische bronnen is goed te zien op zijn werkkamer. De boekenkast van De Jong ademt geschiedenis, met bovenop - in oranjebruine kaft - de volledige jaarlijkse serie van Van Oss’ Effectenboeken, teruggaand tot 1903. ‘Het mooie is dat je financiële stromen heel precies in kaart kunt brengen,’ zegt De Jong. ‘Het nadeel is dat wij een heel eenzijdig perspectief schetsen. De ervaringen van de slaafgemaakten op de plantages kunnen wij niet goed in beeld brengen, dat is de beperking van ons onderzoek. Onze meerwaarde zit in de economische blik, wij analyseren wat er gebeurde in aantallen en verbinden cijfers aan de gevolgen van de financieringsvorm.’

Dat is een uitdaging, zegt De Jong, die zich gelukkig prijst met de RUG-faculteit Economie en Bedrijfskunde waar hij in 2021 vanuit Australië neerstreek. ‘Wij combineren complexe, historische data met moderne economische modellen en tools. Echt interdisciplinair, op het snijvlak van geschiedenis en economie. Het is niet vanzelfsprekend dat ons type onderzoek wordt gewaardeerd. Hier in Groningen wel, dat is uitzonderlijk.’

Relevant

En dus hangt er in deze kamer van het Duisenberg Gebouw een wandkaart met de ontdekkingsreizen van de Oost-Indische en West-Indische Compagnie. ‘Ik hoop te kunnen bijdragen aan de debatten over het Nederlandse slavernijverleden. Door de mechanismen bloot te leggen, door te laten zien dat reputatie van banken van invloed is op financiering, en financiering vervolgens van invloed is op het systeem van slavernij. Dat is heel interessant, ook nu nog. Tijdens de financiële crisis in 2007-2008 gingen in Amerika juist de meest respectabele banken het hardst onderuit, tegenovergesteld aan wat wij vinden in onze onderzoeksperiode van de Nederlandse koloniale tijd. Daarnaast is het belangrijk om in kaart te brengen wat de gevolgen zijn voor latere generaties: hebben de nazaten van slaafgemaakten ook last van de financieringsvorm? We willen hen en hun families door de tijd volgen, tot begin 20ste eeuw. Peter, Tim en ik zijn al meer dan tien jaar met dit onderzoek bezig, maar het verhaal is nog niet af.’

Meer informatie

• Abe de Jong
• Collateral damage: The financial economics of slavery