Humor en satire versterken klimaatboodschap

Overstromingen, droogtes, bosbranden en voedseltekorten: veel communicatie over het milieu bevat apocalyptische boodschappen. Een voortdurende angst voor klimaatverandering kan ertoe leiden dat mensen gevoelloos en onverschillig worden, of vervallen in klimaatangst. Humor en satire kunnen echter helpen om de communicatie rond het milieu positief te houden en milieubewustzijn aan te moedigen, betoogt RUG-onderzoeker Massih Zekavat.

_{Tekst: Jelle Posthuma / Foto's: Henk Veenstra}

Berichten of verhalen over klimaatverandering schetsen vaak een apocalyptisch beeld van de toekomst. ‘Angst kan een sterke motivator zijn, maar als je voortdurend bang bent, bestaat het risico dat je angst ziekelijke vormen aanneemt’, zegt Zekavat. En dat kan ertoe leiden dat je afgestompt raakt. ‘Om onszelf te beschermen, kunnen we besluiten om niet meer te luisteren naar de stortvloed aan negatief nieuws. We kunnen immers de klimaatverandering niet in ons eentje oplossen, dus kiezen we ervoor om het negatieve nieuws buiten te sluiten om zo onze mentale gezondheid te beschermen.’

In het kort komt het erop neer dat we op zoek moeten gaan naar hoop en positieve acties. Humor, satire en komedie hebben het in zich om boodschappen over klimaatverandering op een ethisch verantwoorde en positieve manier over te brengen aan burgers, bedrijven en beleidsmakers, stelt Zekavat. Zijn onderzoek omvat een breed scala aan milieugerelateerde uitingen in populaire media, waaronder The Simpsons, South Park, verschillende latenightshows, boeken en spotprenten. Humor, satire en komedie zijn hierin de gemene deler.

Zekavat heeft een achtergrond in de literatuur- en cultuurwetenschappen. ‘Ik moest mezelf de milieupsychologie en sociale psychologie eigen maken. Klimaatverandering is een zeer complex probleem, dus je hebt verschillende perspectieven nodig om het vraagstuk volledig te kunnen begrijpen’, legt hij uit. De onderzoeker past theorieën en methoden uit culturele en literatuurwetenschappen toe, om te begrijpen hoe taal wordt gebruikt. ‘Dit omvat niet alleen geschreven of gesproken taal, maar ook symbolen die worden gebruikt voor communicatie, zoals afbeeldingen. Mijn werk houdt in dat ik deze multimodale teksten probeer te doorgronden.’

Repressieve regimes

Zijn fascinatie voor humor, satire en komedie begon tijdens zijn studietijd in Iran. ‘Het is moeilijk om daarop te reflecteren, omdat ik er zelf bij betrokken was. Maar ik denk dat het politieke klimaat waarin ik studeerde en leefde een grote rol heeft gespeeld. Iran is een repressieve theocratie; het regime gaat tot het uiterste om de vrijheid van meningsuiting te beperken. In deze omstandigheden kan satire een uitlaatklep bieden voor afwijkende meningen.’

Onderzoek toont aan dat humor, satire en komedie kunnen helpen om bepaalde omstandigheden het hoofd te bieden, waaronder klimaatverandering. ‘Sommige problemen kunnen worden opgelost. Als je een probleem hebt met een collega, kun je met diegene praten of misschien hulp zoeken bij de HR-afdeling. Maar sommige problemen vallen niet op te lossen, zoals het verlies van dierbaren. Humor en satire kunnen ons helpen om met onze emoties om te gaan. Een voorbeeld daarvan is de aflevering van South Park over Osama Bin Laden na de aanslagen van 11 september. Een vergelijkbare reactie was te zien na de aanslag op het Franse satirische weekblad Charlie Hebdo’, legt Zekavat uit.

De onderzoeker benadrukt ook het belang van humor en satire als het gaat om aanpassingsvermogen. Dit vermogen wordt gestuurd door sociale processen. Als individu kun je het systeem in repressieve regimes niet veranderen. Alle macht, geld en wapens zijn in de handen van slechts een paar mensen. Satire en humor kunnen individuele burgers echter wel helpen om zich aan te passen aan de situatie. Tijdens de Arabische Lente hebben we daar verschillende voorbeelden van gezien.’

Ongelijkheid

Humor en satire kunnen helpen om met klimaatverandering om te gaan. Maar in hoeverre kunnen we de klimaatverandering nog terugdraaien? ‘Ik ben geen klimaatwetenschapper’, antwoordt Zekavat. ‘Ik denk dat we de klimaatverandering gedeeltelijk kunnen beperken. Tegelijkertijd zijn sommige gevolgen al onomkeerbaar, zoals het uitsterven van bepaalde plant- en diersoorten.’ Zekavat benadrukt nog een ander belangrijk voorbehoud: ‘Rijke westerse landen hebben het vaak over ‘coping, “ergens mee om kunnen gaan”, en ‘veerkracht’, ondanks dat juist zij verantwoordelijk zijn voor de klimaatcrisis. Ondertussen betalen de landen die zelf amper hebben bijgedragen aan de crisis, het gelag, onder meer in de vorm van droogte en overstromingen.’

Toch, benadrukt Zekavat, spelen humor en satire een belangrijke rol bij het aanpakken van deze ongelijkheid. ‘Het is een middel om je uit te spreken tegen machtige landen en bedrijven, of, met andere woorden, om de waarheid op een vreedzame manier onder de aandacht te brengen bij degenen die aan de macht zijn.’ Volgens de onderzoeker is het overbrengen van informatie een ander belangrijk element. ‘Onderzoek toont aan dat humor ervoor zorgt dat boodschappen beter worden onthouden en dat het de overtuigingskracht kan vergroten.’

Gedrag beïnvloeden

Uiteindelijk kan een krachtige boodschap helpen om milieuvriendelijk gedrag aan te moedigen. ‘In de psychologie bestaat een concept dat nudging wordt genoemd. Supermarkten plaatsen producten zoals chocolade en batterijen in de buurt van de kassa om klanten aan te moedigen deze te kopen. Maar nudging kan ook gebruikt worden voor ethische doelen, zoals het aanmoedigen van mensen om hun gedrag te veranderen. Humor en satire kunnen helpen om dit effect te versterken.’

De onderzoeker geeft een voorbeeld uit Zweden. ‘In Zweden werd nudging gebruikt om het zwerfafval op straat te verminderen, met name van sigarettenpeuken. Er werd een poster opgehangen waarop een duif met een nicotinepleister te zien was. Het onderschrift luidde: “Gooi je sigarettenpeuk alsjeblieft niet op straat. De duiven proberen te stoppen met roken.” Het leidde uiteindelijk tot een vermindering van maar liefst 70 procent van het aantal sigarettenpeuken op straat.’

Het onderzoek van Zekavat beperkt zich niet tot individueel gedrag alleen. ‘Klimaatverandering is een wereldwijd probleem. Individuen kunnen daarin maar weinig betekenen vergeleken met bedrijven en beleidsmakers. Daarom is het belangrijk om juist deze groepen aan te spreken.’ Sommige critici beweren dat humor, satire en komedie te 'luchtig' zijn voor een kwestie die zo ernstig is als de klimaatcrisis, vervolgt de onderzoeker. ‘Maar ze kunnen juist worden ingezet om argumenten van klimaatontkenners of -sceptici te weerleggen. Dit laat de Brits-Amerikaanse komiek John Oliver zien in zijn show.’

Makkelijk doelwit

Humor en satire kunnen echter ook op een onethische manier worden gebruikt. ‘Ik betoog dat humor en satire weliswaar krachtige wapens kunnen zijn, maar dat ze lang niet altijd op een positieve manier worden ingezet. Hetzelfde geldt voor taal in het algemeen. Er zijn voorbeelden van repressieve regimes die humor en satire gebruiken. Op dezelfde manier worden er op dit moment in de VS veel racistische en seksistische grappen gemaakt die de belangen van bepaalde gemeenschappen en klassen dienen.’

Volgens Zekavat gaat het erom of je met een grap ‘omhoog trapt’ , of juist ‘omlaag’. Hij noemt Donald Trump als voorbeeld, wiens grappen vaak gericht zijn op kwetsbare, buitengesloten of achtergestelde bevolkingsgroepen of individuen. ‘In het geval van milieuvraagstukken herhaalt Trump de slogan van de Amerikaanse Republikeinen: “Drill, baby, drill!” Ik zou deze uitspraak niet direct heel grappig noemen. Toch vindt het weerklank bij de mensen die zijn bijeenkomsten bijwonen,’ concludeert de onderzoeker.

Meer informatie

• Massih Zekavat