Wie laat zich na de dood oplossen?

Natuurbegraafplaatsen rukken op in Nederland. Maar er zijn meer manieren om ons op een milieuvriendelijke wijze aan de eeuwigheid toe te vertrouwen. Brenda Mathijssen ontving onlangs een Veni-beurs van NWO om onderzoek te doen naar duurzame uitvaartpraktijken. Want van traditionele uitvaart tot het net goedgekeurde oplossen in een vloeistof: duurzaamheid verovert een plek in het uitvaartwezen.

Natuurbegraven wordt langzaamaan populairder. Hoewel het in 2019 nog om een kleine groep mensen ging (circa 1100), is dat wel een verdubbeling ten opzichte van vijf jaar eerder. Maar de ideeën achter nieuwe vormen van begraven reiken verder: ze beïnvloeden ook ‘reguliere’ begraafplaatsen en uitvaartpraktijken, en hoe we omgaan met dood, rouw en onze overledenen. Godsdienstwetenschapper Brenda Mathijssen gaat de wereld achter duurzame uitvaarten onderzoeken.

Wat wil je precies onderzoeken?

Levensstijl zie je terug in de doodstijl. Daardoor kunnen we van praktijken rond de dood iets leren over normen, waarden en wereldbeelden van mensen. Ik ga daarom onderzoeken hoe mensen natuurbegraafplaatsen gebruiken, om inzicht te krijgen in hun wereldbeeld. Enerzijds kijk ik naar de culturele betekenis van duurzame uitvaartpraktijken. Anderzijds onderzoek ik wat deze praktijken onthullen over fundamentele waarden van mensen. Bijvoorbeeld: wat zeggen duurzame uitvaartpraktijken over de relatie tussen mens en natuur? Hoe beïnvloedt een onderwerp als klimaatverandering de zingevingsprocessen van mensen

Hoe pak je dit onderzoek aan?

Ik ga eerst duurzame natuurbegraafplaatsen in kaart brengen. Wat geldt wel of niet als natuurbegraafplaats? Wie gebruiken deze plekken, wie niet? Daarnaast ga ik mensen interviewen die deze plekken gebruiken: nabestaanden, toekomstige bewoners, vrijwilligers, eigenaren. Dat wil ik doen op begraafplaatsen, via zogenaamde wandel-interviews, om de ervaringen en ideeën van mensen direct te kunnen verbinden met deze duurzame doodlandschappen.

Dit is bepaald geen bureauonderzoek…

Nee. Ik werk samen met diverse organisaties, zoals Natuurbegraven Nederland, en Stichting GreenLeave die zich bezighoudt met het verduurzamen van de uitvaartbranche. Ook betrek ik lokale organisaties erbij die zich bezighouden met duurzaamheid, in het bijzonder rond de dood. Daarnaast wil ik via bijvoorbeeld podcasts de belangrijkste resultaten vertalen naar een breed publiek. En ik ben van plan om een kaartspel te maken om gesprekken over de dood (en wensen rond eigen uitvaart) te vergemakkelijken.

Kun je wat voorbeelden geven van groene uitvaartpraktijken?

Het gaat niet alleen om begraven op een natuurbegraafplaats, bijvoorbeeld met het oog op het behouden of creëren van natuur. Alkalische hydrolyse, oftewel resomeren, valt er ook onder. Daarbij worden lichamen opgelost in een verwarmde vloeistof met het zeer corro¬sieve kaliumhydroxide. De minister maakt nu een wetsvoorstel om dit toe te staan, op basis van een advies van de Gezondheidsraad, waar ik ook bij betrokken was. Humaan composteren bestaat ook, maar de technieken daarvoor zijn nog onvoldoende onderzocht. In de VS worden hier experimenten mee uitgevoerd. Maar je kunt ook denken aan duurzame dienstverlening, bijvoorbeeld elektrische ovens of rouwauto’s, of aan het gebruiken van biologisch afbreekbare kleding.

Heb je nog helemaal geen idee wat voor mensen dit doen?

Onderzoek uit Engeland laat zien dat het daar veelal gaat om natuurliefhebbers, maar dat duurzaamheid niet of in mindere mate een motivatie is. Ik ben heel benieuwd of dat hier ook zo is. Ik heb de indruk dat natuurbegraven met name seculiere, gematigd christelijke of spirituele Nederlanders trekt van de sociale middenklasse. Het wordt vaak gepresenteerd als “natuurlijk” en daarmee als waardenvrij en inclusief. Volgens mij is dat niet terecht. Natuurbegraafplaatsen bieden bijvoorbeeld vaak eeuwige grafrust aan, iets wat je bijna nergens vindt. Dit zou het een interessante optie maken voor moslims. Toch lijken ze niet altijd toegankelijk voor deze groep. Waarom is dat zo? Ik wil weten hoe duurzame uitvaartpraktijken de diversiteit van samenlevingen weerspiegelen en de bijbehorende normen en waarden duidelijk maken.

Is duurzaam begraven eigenlijk niet al onderdeel van onze eigen cultuur, van oudsher?

In sommige opzichten wel: begraven en cremeren worden al lang gepraktiseerd. Erg interessant is dat deze ‘nieuwe’ duurzaamheidpraktijken nu vooral over lijken te waaien vanuit de VS en VK. In de VS zijn loden kisten, betonnen grafkamers en balsemen heel gebruikelijk. Door dat laatste verdwijnt jaarlijks ongeveer 20 miljoen liter formaldehyde in de bodem. In zo’n situatie zijn er grote stappen te zetten op het gebied van duurzaamheid. Zo bekeken zijn onze begraafpraktijken al groen: je moet een biologisch afbreekbare kist of lijkwade gebruiken en balsemen is verboden. In termen van een life-cycle assessment is het daarom maar de vraag hoe groot het voordeel is van duurzame uitvaarten hier. Maar de nadruk op duurzaamheid, zorg voor de planeet en continuïteit lijkt hier veel sterker verbonden te zijn met vraagstukken rond cultuur en identiteit, dan met duurzaamheid.

Je doet veel onderzoek naar begrafenisrituelen. Wat is de invloed van corona daar nu op?

Mensen kunnen niet altijd bij het overlijden aanwezig zijn. In eenzaamheid sterven is voor veel mensen een horrorscenario en kan naasten ook een gevoel van hulpeloosheid geven. En dan de 1,5 meter afstand bij uitvaarten, of het online meekijken. Juist op dit soort emotionele momenten wil je elkaar vasthouden en dat kan niet. Ik hoor uit de praktijk dat dat heel moeilijk is. Toch vind ik het ook mooi om te zien hoe professionals op de behoeften proberen in te spelen: door bijvoorbeeld een kleinere uitvaart te organiseren, maar met condoleance, om toch vorm te geven aan intimiteit. En corona beperkt ook de repatriëringen. Dit heeft een enorme impact op recente migranten en op minderheden, die bijvoorbeeld in Turkije of Marokko begraven hadden willen worden. In reactie daarop zijn er nieuwe islamitische begraafplaatsen ontstaan en heeft bijvoorbeeld Rotterdam afgelopen maart eeuwige grafrust toegekend aan Nederlandse moslims.

Meer informatie

• Brenda Mathijsen
• Verhalen van de doden (artikel)