Wat is waar? Over waarheidsvinding in het internationaal strafrecht

Dominic Ongwen was kindsoldaat in Oeganda. Als een van de kopstukken van het Oegandese Verzetsleger van de Heer staat hij op dit moment terecht. Maar wat verklaart hij en vooral: wat klopt daarvan? Jurist Suzanne Schot pluist transcripties uit van rechtszaken zoals die tegen Ongwen. Duizenden pagina’s heeft ze doorgenomen met woordelijke verslagen van zaken uit het Internationaal Strafhof en het Joegoslaviëtribunaal, zoekend naar mogelijke onwaarheden in verklaringen van getuigen en verdachten. Waar komen deze ‘afwijkingen van waarheid’ vandaan, en wat zijn de gevolgen voor de waarheidsvinding?

Tekst: Annemieke van der Kolk, Communicatie RUG. Foto’s: Daniël Houben

Afwijken van de waarheid

Schot spreekt zoals je van een jurist verwacht: weloverwogen, zorgvuldig haar woorden kiezend. Soms pakt ze haar voorbereidingsnotities erbij om er zeker van te zijn dat ze de correcte bewoordingen gebruikt. Dagelijks ziet ze immers het belang daarvan tijdens haar onderzoek naar verklaringen van getuigen en verdachten. Schot onderzoekt verklaringen die, zoals ze het zorgvuldig formuleert, ‘anders lijken te zijn of verschillen van waarheid’; verklaringen die inconsistent zijn, incompleet of onnauwkeurig. ‘Getuigen of verdachten kunnen bepaalde details vergeten of iets op een andere manier interpreteren. Maar ze kunnen natuurlijk ook bewust liegen of gemanipuleerd worden om een bepaalde verklaring af te leggen.’

Grote juridische uitdaging

Schot opereert binnen het internationaal strafrecht, ze onderzoekt misdrijven waarbij veel mensen betrokken zijn: genocide, oorlogsmisdrijven, misdrijven tegen de menselijkheid waarover we lezen in de media. ‘Het is een grote juridische uitdaging om daar mensen voor te kunnen vervolgen, maar dat maakt het wel interessant.’ Haar onderzoek richt zich op het tijdsverloop tussen het misdrijf, de opsporing en uiteindelijk de berechting. ‘Daar zitten vaak jaren tussen. En internationale misdrijven kenmerken zich vaak door groepscriminaliteit waardoor er per definitie veel mensen bij betrokken zijn. De situaties zijn extreem gewelddadig, extreem stressvol en extreem traumatisch. Ik onderzoek de gevolgen daarvan voor de waarheidsvinding.’ Schot hoopt dat haar onderzoek een bijdrage levert aan het internationaal strafrecht. ‘Ik wil dat recht gedaan wordt aan de verklaringen van getuigen, maar ook van verdachten die hún waarheid vertellen tijdens een proces.’

In de huid van een proces

Duizenden pagina’s aan transcripties van rechtszaken pluist Schot uit. ‘En dat is nog maar een selectie,’ zegt ze. ‘Ik beperk me tot het Joegoslaviëtribunaal en het Internationaal Strafhof, anders is het echt niet te doen gezien de omvang van dergelijke zaken.’ Ze let op hoe de vragen worden gesteld, wanneer de rechter inspringt, of er sprake is van inconsistenties. ‘Ik orden alles in een speciale database en wat mij opvalt, codeer ik. Uiteindelijk zoek ik naar thema’s en patronen die ik kan gebruiken. Daarnaast bekijk ik de jurisprudentie van internationale gerechtshoven plus de Nederlandse berechting van internationale misdrijven, dat wil zeggen de uiteindelijke oordelen van de rechters. Ik bekijk hoe zij de betrouwbaarheid van de verklaringen en de geloofwaardigheid van de getuigen beoordelen. Eigenlijk kruip ik in de huid van een proces.’

Geen spannende thriller

Spannende thrillers zijn de rechtbanktranscripties niet. Wat Schot onder ogen komt is rauw en echt. ‘In zo’n verslag lees je letterlijk wat iemand gezegd heeft en in veel gevallen is het heel erg naar wat deze mensen hebben meegemaakt. Je moet proberen daarmee om te gaan. Mij helpt het om de verslagen vanuit wetenschappelijk oogpunt te bekijken, als mijn data. In zekere zin geeft het mij ook motivatie: ik weet dan weer waarom ik dit doe.’

Buiten de perken

Schots onderzoek blijft niet binnen de perken van het internationaal strafrecht. Opgeleid als jurist en criminoloog, kan ze ook putten uit kennis vanuit de psychologie, sociologie en psychiatrie. ‘Dat maakt mijn onderzoek heel dynamisch; vanuit allerlei inzichten probeer ik te begrijpen hoe we daar juridisch het beste mee om kunnen gaan. Ik bezoek ook regelmatig congressen. Kritisch ondervraagd worden door andere wetenschappers daagt me uit om goed na te denken. Dat vind ik iets heel moois,’ voegt ze eraan toe, ‘dat je samen tot een dialoog komt en daarmee verder komt in de wetenschap.’

Mens of monster

Op dit moment is Schot bezig de laatste zaken van het Internationaal Strafhof te analyseren. ‘Ik wacht nog op meer transcripties van de rechtszaak van de Oegandees Dominic Ongwen, die nu berecht wordt.’ Als kind werd Ongwen ontvoerd door het ‘Verzetsleger van de Heer’, de strijdgroep van Joseph Kony. Hij werd kindsoldaat en wordt ervan beschuldigd opgeklommen te zijn tot een positie waarin hij zelf oorlogsmisdaden zou hebben gepleegd en op zijn beurt kindsoldaten zou hebben geronseld. Is zo iemand een mens of een monster geworden? ‘Je kunt dat niet zo binair bekijken. We hebben vaak een zwart-wit idee over daders van misdrijven, maar de werkelijkheid ligt meestal genuanceerder. Het komt voor dat een dader zelf ook getraumatiseerd is door de misdaden die hij gepleegd heeft. En dat kan weer consequenties hebben voor de verklaringen die deze daders uiteindelijk afleggen tijdens de opsporing of de vervolging, danwel in hun eigen zaak of in die van een ander. Ik hoop dat daar door mijn proefschrift meer aandacht voor komt.’

Onbetrouwbaar geheugen

Als ze nadenkt over hoe haar onderzoek naar waarheidsvinding haar dagelijks leven beïnvloedt, lacht ze even: ‘Ik heb gelukkig niet te maken met misdrijven in mijn eigen omgeving, maar mijn onderzoek heeft mij wel geleerd hoe onbetrouwbaar het geheugen is. Dat was wel een enorme een eyeopener, ook met betrekking tot mijn eigen herinneringen.’