Het recht van de zwakste

De onderkant van de samenleving, daar komt Gijs Vonk voor op. Eigengereid stort hij zich in het maatschappelijk debat. Zijn werk en aanpak leverde hem een nominatie op voor de nationale Huibregtsenprijs, maar ook het verwijt een activist te zijn. Een portret van de hoogleraar socialezekerheidsrecht die er geen vrede mee heeft dat het recht soms tot armoede leidt.

^{Tekst: Eelco Salverda, afd. Communicatie RUG / Foto's: Elmer Spaargaren}

Is het toeval dat het verzameld werk van Kafka in de boekenkast op Vonks werkkamer staat? Kafka, die schreef over de eenling die verstrikt en vervreemd raakt in een bizarre wereld van bureaucratische regels. De parallel met Vonks eigen werk is duidelijk. Hij heeft het de afgelopen jaren vaak opgenomen voor de kansarmen en kwam in geweer tegen de regelgeving waarmee hun rechtspositie in gevaar komt.

Waardigheid in het geding

Een gemakkelijke prater is Vonk. ‘Zal ik maar beginnen? O, je wilt zelf vragen stellen, ook goed.’ Breedsprakig, soms nadenkend, zijn woorden wegend, op zoek naar het correcte antwoord. Zoals het een jurist betaamt. Een academicus ook, die vragen pareert met wedervragen en zichzelf en zijn gesprekspartner tijdens het gesprek aan het denken zet. ‘Toen ik begon als hoogleraar hield ik een oratie over het grondrecht van de sociale zekerheid. Wat is dat eigenlijk? Ik bedacht dat het in de kern betekent dat burgers hun gelijkwaardigheid niet mogen verliezen omdat ze een uitkering hebben. Maar in de praktijk zie je dat de rechtspositie van bijstandsgerechtigden steeds verder wordt verzwakt. Natuurlijk hebben ze verplichtingen, maar ze zijn niet minderwaardig. De verheffing van mensen in armoede zou juist het doel moeten zijn.’

Buiten de lijntjes kleuren

Tien jaar geleden maakte Vonk een overstap. Van hoofd juridische zaken bij de Sociale Verzekeringsbank (SVB, onder meer verantwoordelijk voor het betalen van de AOW en de kinderbijslag) werd hij hoogleraar aan de RUG. Een bewuste keuze? Van uitvoering naar beleid veranderen? Vonk denkt even na. ‘Ik zie het vooral als een overstap naar creativiteit. In plaats van de technische uitvoeringsbril zette ik de ‘waarom’-bril op. Als hoogleraar heb ik meer intellectuele vrijheid. Dat gaf me enorm veel energie en inspiratie. Ik kon eindelijk buiten de lijntjes kleuren.’ Buiten de gebaande paden treden - dat heeft Vonk zeker gedaan.

Eye-opener

Aan het begin van dit decennium verhardde de toon van het debat over de bijstand. Volgens de Participatiewet moesten bijstandsgerechtigden een verplichte tegenprestatie leveren. Vonk mengde zich in de discussie over armoede en sancties en schuwde daarbij grote termen niet: ‘spierballentaal’, ‘repressieve verzorgingsstaat’, ‘symboolpolitiek’. ‘Bijstandsgerechtigden klopten bij me aan de deur: “Wij worden niet gehoord. Ze praten alleen maar óver ons”. Ze hebben gelijk, dacht ik. We moeten hier een vrij debat over kunnen voeren, ook aan de universiteit.’ Vonk reserveerde een zaaltje voor een bijeenkomst met bijstandsgerechtigden en belangengroeperingen. ‘Wat ik daar hoorde was echt een eye-opener.’

Activistisch

‘Opeens realiseerde ik me dat die wereld zo anders is dan de wereld van boeken en beleidsstukken,’ legt Vonk uit. ‘Ik zag hun verwachtingen, hun angsten, hun problemen en levens. Het was verfrissend om vanuit die manier over het recht na te denken.’ Meer publicaties volgden, evenals bijvoorbeeld spreektijd bij een gemeenteraadsvergadering. Zijn opstelling trok de aandacht, media als Nieuwsuur en landelijke dagbladen wisten hem te vinden. Een activistische benadering, zo beaamt Vonk. Maar, nuanceert hij, het was wel activisme met een doel; om op een andere manier over het recht na te denken, verrijkt met de ervaringen van de mensen die het onderwerp zijn van de regels. ‘Aan de universiteit moet je kritisch naar het recht kijken. Omdat de wetenschap onafhankelijk is kan deze een eigen kijk op de samenleving ontwikkelen. Daarbij past het niet om de officiële taal van de macht klakkeloos over te nemen.’

Scepsis

Heeft hij zich niet voor een karretje laten spannen? ‘Ja hoor,’ geeft hij ruiterlijk toe. ‘Dat gevaar zag ik wel. Maar ik heb me nooit standpunten laten opleggen, daar ben ik mans genoeg voor. En ik gebruikte hen in zekere zin ook, om informatie op te zuigen.’ En collega’s, hoe reageerden die op deze werkwijze? ‘Aanvankelijk met gefronste wenkbrauwen. “Wat is híj nou aan het doen?” Maar kijk je bijvoorbeeld naar het aardbevingsdossier, dan zie ik anderen op de universiteit hetzelfde doen. Dat is evengoed een uiting van betrokkenheid van de wetenschap op de samenleving. Zolang we daarbij de pluriformiteit niet verliezen en iedereen vanuit zijn eigen inzichten te werk kan gaan, is dat prima ’.

Kat-en-muisspel

Is het geen willekeur dat uitkeringsbeleid nu erg verschilt per gemeente? ‘Nee, lokale variatie is een van de voordelen van onze democratie. Als er maar een basisnorm is. Als je zuurstof geeft aan gemeenteambtenaren, de uitvoerders van de wet, leidt dat tot een menselijker systeem. Zij hebben écht zicht op de werkelijkheid.’ Maar die basisnorm, daar verschillen de inzichten juist over. Soms zorgt het recht voor armoede, heeft Vonk eens gezegd. Paradoxaal? ‘Ja, dat zou niet moeten,’ glimlacht hij. ‘Veel regelingen zijn gericht op uitsluiting, op boetes. Sociale zekerheid is er alleen als je aan voorwaarden voldoet. Maar we hebben het over mensen die daar vaak het minst aan kúnnen voldoen. Omdat ze meervoudige problematiek hebben. En dan roepen we bij een sanctie: “je hebt het over jezelf afgeroepen.” Maar zorgt het stopzetten van een uitkering voor het oplossen van hun problemen? Of werk je dan wantrouwen en fraude in de hand? Het is nu te vaak een kat-en-muisspel.’ De huidige regelingen leiden tot argwaan aan beide kanten, wil Vonk zeggen.

Gegarandeerd minimuminkomen

Vonks kritiek op de tegenprestatie en het strenge handhavingsbeleid in de sociale zekerheid is inmiddels salonfähig geworden. De Ombudsman, rechters, wetenschappers en veel politici menen evenzeer dat het beleid is doorgeschoten. Inmiddels analyseert hij daarom het systeem van bijstand op zich. Vonk pleit voor een andere vorm van bijstand: regelarm, gecombineerd met een toeslagenstelsel en met meer ruimte voor positieve werkprikkels. ‘Meer een benadering als sociaal werker. In Denemarken zijn daar succesvolle experimenten mee gedaan. Met een toeslagensysteem heb je ruimere marges om de armoedeval tegen te gaan, die ontstaat als je van uitkering naar werk gaat en de uitkering minder wordt. Dat is nu mijn geheime missie,’ zegt hij met pretoogjes. Vonks werkwijze is veranderd, maar het doel blijft hetzelfde: de bijstand hanteerbaar houden. Zonder ‘het gedoe’, zoals hij het zelf noemt.

• Meer over Gijs Vonk
• Zie ook: Wethouders: kabinet moet zich niet met ons bemoeien