Wat gebeurt er in je brein als je aan het dagdromen bent, of als je beslissingen neemt? Hoe, waar en wanneer wordt onze aandacht afgeleid? Neurowetenschapper Marieke van Vugt maakt modellen die dat verklaren. Haar persoonlijke interesse in boeddhisme en ballet verwerkt ze daarbij in haar onderzoek: ze onderzoekt onder meer de effecten van meditatie op cognitie.

Meer informatie

• Marieke van Vugt
• Mind and body in sync: Dutch neuroscientist creates magic on stage with her ballet moves (video Times of India)
• Zie ook het interview met Marieke van Vugt onder video en foto

De mediterende computer

Gedachten laten zich vrijwel niet in toom houden. Ook al doen we nog zo ons best om geconcentreerd te blijven, onze geest is snel afgeleid. Neurowetenschapper Marieke van Vugt onderzoekt hoe dergelijke mechanismen in onze hersenen werken, maar ook hoe we daarop invloed kunnen uitoefenen. Daarbij bekijkt ze – mede vanuit haar eigen achtergrond als boeddhist – wat we kunnen leren van oosterse meditatietechnieken.

Het wonderlijke proces waarbij gedachten de vrije loop hebben kan plezierig en nuttig zijn als we dagdromen, maar uit zich soms ook in minder gewenste vormen als piekeren en tobben. Het kan zelfs leiden tot psychopathologie waaronder depressie, wanneer mensen verstrikt raken in negatieve gedachtespiralen en daar niet meer uitkomen. En we weten allemaal hoe storend het is als je een taak moet uitvoeren en je concentratie wordt om de haverklap doorbroken door allerlei losse gedachten die niet ter zake doen. Het vertraagt onze activiteiten en maakt ze stukken minder efficiënt. Ook heeft het gevolgen voor het nemen van beslissingen.

Dierentuin aan processen

Van Vugt is aangesloten bij instituut ALICE van de RUG, dat zich richt op Kunstmatige Intelligentie en Technische Cognitiewetenschap. In haar onderzoek maakt zij gebruik van computermodellen die de werking van onze hersenen simuleren, maar ook van onder meer EEG-tests en MRI-scans. ‘In mijn onderzoek wil ik uitvogelen hoe onze geest afgeleid raakt terwijl we bezig zijn met heel andere, doelgerichte taken. Soms speelt er zich een hele dierentuin aan processen in ons hoofd af. Wat gebeurt er dan in de hersenen? Ik bekijk ook wat de consequenties zijn voor mentaal welbevinden. We kunnen de computer aandachtstaken laten uitvoeren en tegelijk afleidingsprocessen simuleren zoals dagdromen en piekeren. Ik wil begrijpen wanneer dagdromen nuttig is en wanneer het in piekeren verandert en tot stress leidt. En in welke mate het proces van afleiding beïnvloedbaar en aan te sturen is. Kunnen we betere focus aanleren of schadelijke afleiding ontleren?’
(lees verder na de foto)

Meditatie en mindfulness

Daarbij is Van Vugt, al sinds haar 17de boeddhist, in het bijzonder geïnteresseerd in hoe we door te mediteren ons ​​cognitief systeem beïnvloeden en daarmee ook ons gedrag. ‘Bij meditatie gaat het er niet om het dagdromen of piekeren te stoppen en het denken stil te leggen, maar om je beter bewust te worden van die processen zodat je een keuze hebt. Je kunt dit soort technieken aanleren. Mindfulness leert beoefenaars bijvoorbeeld om vrienden te worden met hun gedachten. Je leert als het ware introspectief te kijken naar afleidingen. Er zijn ook steeds meer aanwijzingen dat zulke meditatietechnieken positieve effecten hebben, bijvoorbeeld bij het verminderen van depressieve gedachten. Om dit beter te begrijpen hebben we de computer zo geprogrammeerd dat hij kan mediteren. En wat blijkt: na meditatie kunnen aandachtstaken beter worden uitgevoerd.’

Sinds 2015 reist ze geregeld naar India om samen met Tibetaanse monniken en met hulp van de organisatie Science for Monks onderzoek te doen naar de meditatietechnieken die zij gebruiken om hun geest te trainen. Deze monniken beoefenen namelijk geen mindfulness, maar analytische meditatie en debat. De debattechniek heeft een heel bijzondere fysieke vorm, waarbij de ene debater staat en de andere zit. De staande monnik klapt in zijn handen, buigt voorover en roept een stelling, waar de zittende monnik zo snel mogelijk op moet reageren zonder inconsistent te zijn met zijn eerdere uitingen. Deze oefening helpt de monniken om een hele diepe en belichaamde kennis van boeddhistische filosofie te ontwikkelen In het onderzoek laten ze monniken debatteren terwijl ze een ‘elektro-encefalogrammuts’ op hebben, waarmee hun hersenactiviteit gemeten wordt.

Ballet

Een andere grote passie van Van Vugt is ballet. Op jonge leeftijd begon ze ermee en nog steeds besteedt ze er elke week zo’n vier uur aan. ‘Er zijn parallellen met mijn onderzoek naar dagdromen en meditatie. Tijdens het dansen raak je in een flow, in een andere wereld waar je aan niets anders kunt denken dan waaraan je op dat moment mee bezig bent. Voor afleiding is geen ruimte. Tegelijk is de danskunst ook een mooi tegenwicht tegen de cerebrale wetenschapsbeoefening.’ Is Van Vugt als boeddhist en balletdanseres een vreemde eend in de bijt te midden van haar collega’s en studenten? ‘In het begin praatte ik er niet zo veel over, maar gaandeweg leerden de mensen mij kennen en toen bleek dat ze het eigenlijk best interessant vonden. Bovendien, veel collega’s doen interessante dingen naast of buiten hun werk die je misschien niet zou verwachten.’

Heeft het voor- of nadelen dat ze het proces van meditatie bestudeert, terwijl ze het ook zelf beoefent? ‘Misschien dat sommigen denken dat ik te weinig distantie tot het onderwerp heb en dat dat consequenties kan hebben voor de betrouwbaarheid van mijn onderzoek. Ik probeer dit te ondervangen door met onderzoekers samen te werken die juist kritische buitenstaanders zijn. Aan de andere kant is het voor mij een voordeel dat ik ervaringsdeskundige ben, want dat geeft ook een dieper inzicht in de materie. Daarnaast blijf ik vanwege mijn persoonlijke betrokkenheid heel gepassioneerd bezig met de wetenschap. Er is voor mij geen scheiding tussen werk en privé: in beide situaties probeer ik te begrijpen hoe de menselijke geest in elkaar zit. Het is onwijs gaaf dat ik dit allemaal kan combineren.’