Over de brieven
Van 1775 tot aan zijn overlijden op 7 juli 1790 onderhield Frans Hemsterhuis (1721-1790) een regelmatige briefwisseling met Adelheid Amalia geboren gravin von Schmettau (1748-1806), gehuwd met de Russische gezant te Den Haag, Dmitri Alekseević Gallitzin. Aanvankelijk woonde de prinses in Den Haag en in een sober buiten Niethuis te Scheveningen; in deze periode werd de briefwisseling gecombineerd met bezoeken, soms nog op dezelfde dag als de verzonden brief. Na haar verhuizing naar Münster in augustus 1779 werden zijn brieven langer. Met de regelmaat van ongeveer twee brieven per week bleef het contact bestaan, even intens als voorheen.
Voor prinses Gallitzin was Hemsterhuis een raadgever bij de opvoeding van haar jonge kinderen en voor haarzelf fungeerde hij als een docent en vraagbaak. Voor Hemsterhuis was de prinses een muze: hun gesprekken inspireerden hem als filosoof en leidden ertoe dat hij zijn gedachten in de vorm van dialogen kon opschrijven. Deze dialogen kregen, naar het voorbeeld van Plato, een invulling alsof ze zich in het antieke Griekenland afspeelden. In de onderlinge brieven kreeg dit navolging doordat de prinses Hemsterhuis met «Socrate» aansprak en hij haar met «Diotime».
Belangrijk voor Hemsterhuis – al zal hij dat toen niet beseft hebben – is dat de prinses hem introduceerde in aanzienlijke Duitse kringen en zo kon zij bewerkstelligen dat zijn filosofische geschriften breed gingen circuleren. Nog bij zijn leven maakte Hemsterhuis rechtstreeks of indirect kennis met grootheden als Herder, Jacobi, Goethe en Hamann. De eerste twee delen van een Duitse vertaling verschenen in 1782, buiten zijn medeweten om; het derde deel volgde in 1797. Mede dankzij de contacten van de prinses heeft zijn denken een enorme invloed kunnen uitoefenen op de Duitse «Frühromantik».
De brievenverzamelingen
De brieven van Hemsterhuis aan zijn muze worden voor het merendeel bewaard in de Universitäts- und Landesbibliothek te Münster, binnen de collectie Gallitzin-Nachlaß. Kleinere verzamelingen bevinden zich in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag en in het Landesarchiv Abteilung Westfalen te Münster. Om praktische redenen is er voor gekozen om deze uitgave op te delen overeenkomstig de ordening in de genoemde bewaarplaatsen en hun collecties. Daarmee is een ruwweg chronologische volgorde aangehouden. De overgeleverde verzameling is helaas niet volledig: binnen de jaren 1780-1782 blijken er grote hiaten te zijn. Hier worden de brieven in transcriptie uitgegeven. Door de enorme omvang, ca. 1300 brieven, is in eerste instantie van annotatie en van commentaar bij de brieven afgezien. Gegeven de elektronische zoekmogelijkheden op de website kon een register in de boeken achterwege blijven. In boekvorm zijn de brieven uitgegeven en verkrijgbaar via de site www.lulu.com, als tien losse delen «Ma toute chère Diotime».
De ‘wederhelft’ van deze correspondentie betreft de brieven van prinses Gallitzin aan Hemsterhuis. Deze brieven maken het beeld van hun wederzijdse inspiratie compleet. Het overgrote deel ervan wordt bewaard in de Universitäts- und Landesbibliothek te Münster, collectie Gallitzin-Nachlaß. De brieven zijn uitgegeven in vier delen «Lettres de Diotime à François Hemsterhuis». In digitale vorm kunnen deze vier delen worden gedownload vanaf deze site, en ze kunnen worden besteld in een gebonden uitgave via www.lulu.com.
Resteren nog twee andere bundelingen van brieven van Hemsterhuis. Als een tweede muze, maar minder intens, trad op mevrouw Perrenot te Den Haag. Zij werd aangeschreven met de koosnaam «Daphne» werd aangeschreven. Deze brieven, ruim 200 stuks over de periode 1780-1790, worden bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag. Ze zijn uitgeven onder de titel «Lettres à Daphné». Naast Diotime en Daphné waren er uiteraard nog andere correspondenten. Deze brieven zijn uitgegeven onder de titel «Briefwisseling met overige correspondenten»: 163 brieven geschreven door Hemsterhuis plus 74 brieven door hem ontvangen, in de periode 1742-1789. De oorspronkelijke brieven worden bewaard in verschillende bewaarplaatsen in binnen- en buitenland. Tot de correspondenten behoren onder andere de antiquair Pieter van Damme en Duitse vrienden als Franz von Fürstenberg en Friedrich Heinrich Jacobi. Ook dit deel is digitaal beschikbaar via deze site en op papier verkrijgbaar via www.lulu.com.
In de nabije toekomst zal nog verschijnen een deel met annotatie en biografische gegevens, dat dienstbaar kan zijn bij de brieven van Hemsterhuis.
Dit project met de editie van al deze brieven, een klus van jaren met veel transcriptie- en correctiewerk, is gerealiseerd dankzij de inzet van Gerrit van der Meer, Louis Hoffman, Elly Verzaal en Willem Sinninghe Damsté. De coördinatie en supervisie lag bij Jacob van Sluis.
| Laatst gewijzigd: | 14 juli 2020 13:04 |