Waarom is er een toename in complottheorieën in COVID-19? De rol van onzekerheid
| Datum: | 09 februari 2021 |
| Auteur: | Maxim Laurijssen |
Ten gevolge van COVID-19 zitten we met zijn allen in een langdurige en onzekere situatie. Dit heeft grotendeels te maken met de vele onbeantwoorde vragen rondom COVID-19: word ik ziek? Heeft het voor mij gevolgen als ik ziek word? Maar ook heel praktisch: hoelang duren deze lockdown en avondklok nog? En: heb ik over een half jaar nog wel een baan en een inkomen?
Veel van deze zaken gaan over vrijheidsbeperkingen: we mogen niet meer (onnodig) de straat op, anders krijgen we een boete. We mogen niet meer in grote groepen bij elkaar komen. En misschien moeten we ons wel laten vaccineren straks. Tegelijkertijd hebben we over veel van deze zaken ook geen controle: we weten niet of we ziek worden, we weten niet of we genezen. We hebben ook geen invloed op de avondklok of op de lockdown.
Hoe gaan we om met dit gebrek aan controle en deze onzekerheden? Onderzoek laat zien dat mensen automatische, en veelal onbewuste, mechanismen in gang zetten wanneer zij geconfronteerd worden met onzekerheden. Deze mechanismen hebben gemeen dat mensen uitwegen zoeken om voor zichzelf het gevoel hoog te houden dat ze eigenlijk toch wél controle hebben over zaken in hun omgeving. Voor buitenstaanders kan dat er raar en irrationeel uitzien, maar voor mensen zelf is dit een heel natuurlijk en evolutionair psychologisch verdedigingsmechanisme. We kunnen namelijk niet goed zonder controle, omdat, evolutionair gezien, een gebrek aan controle impliceert dat we niet weten hoe we onze omgeving kunnen beïnvloeden en daardoor niet goed weten hoe we kunnen overleven. Dit roept gevoelens van angst en onzekerheid op.
Mensen zijn van nature “satisficers”: het gaat niet om de beste oplossing, maar om de snelste oplossing die goed genoeg is. Mensen grijpen dus het eerste beste aan dat een gevoel van controle oplevert. Er zijn vele mechanismen om een gevoel van controle te waarborgen, maar rondom COVID-19 is er eigenlijk één erg interessant mechanisme. Mensen gaan vaak op zoek naar een verklaring waarom hen iets overkomt waarover ze geen controle hebben. Het interessante is dat men geneigd is om elke reden die enigszins plausibel lijkt aan te grijpen als verklaring. Bij controlegebrek worden mensen ruimdenkender en minder kritisch.
Dit kan verklaren waarom men nu in COVID-19 veel meer in complotcomplottheorieën gelooft dan voorheen. Hier zijn vele van te vinden: het geloof dat 5G-zendmasten COVID-19 verspreiden en het geloof dat COVID-19 een nepvirus is om de burger te onderdrukken. Hoewel mensen die deze complotcomplottheorieën geloven en hier een gevoel van controle aan ontlenen, laat onderzoek tevens zien dat deze mensen een nadelige invloed op anderen kunnen hebben: deze mensen zijn minder bereid zich te laten vaccineren, dragen verhoudingsgewijs minder maskers en nemen het niet zo nauw met het houden van afstand van anderen. Het geloof in complotcomplottheorieën gaat ook gepaard met geweld en extremisme. Ook dat hebben we inmiddels herhaaldelijk gezien rondom COVID-19.
In het belang van de volksgezondheid roept dit dan toch de ietwat ironische vraag op: heeft de overheid controle over de mate waarin burgers in complotcomplottheorieën geloven? Hier is verrassend weinig onderzoek over. Wel blijkt uit theoretisch onderzoek dat controle een beteugelingsmechanisme is: hoe meer controle, hoe minder geloof in complottheorieën. Dit suggereert dat regeringsleiders kunnen voorkomen dat mensen in complottheorieën gaan geloven door hen een ander controlemechanisme aan te bieden. Mensen structuur en houvast bieden kan hiervoor een uitgelezen mechanisme zijn. Het is niet voor niets dat er vaak stappenplannen zijn voor noodsituaties. Mensen ontlenen namelijk gevoelens van controle aan structuur. Zo blijkt bijvoorbeeld dat mensen die en gebrek aan controle ervaren een voorkeur hebben voor fase-modellen en stappenplannen.
Wat opvalt rondom COVID-19, is dat onze overheid erg vaag is over maatregelen en hoe lang deze duren (wordt de lockdown nou wel of niet verlengd, en met hoeveel tijd? en: wat is nu een “essentiële” winkel?). De overheid zou kunnen proberen om de lockdown te faseren in een stappenplan in plaats van door middel van persconferenties steeds aan te geven dat men nog denkt over de einddatum van de lockdown. Zo zou de overheid de lockdown kunnen opdelen in drie categorieën: “gegarandeerd tot”, “hoogstwaarschijnlijk tot” en “misschien tot”. Hoewel dit nog altijd gaat over onduidelijke perioden, geeft het houvast dat mensen weten in welke van de drie categorieën ze zitten.
Maxim Laurijssen is postdoc-onderzoeker (met hoge intrinsieke motivatie) bij de afdeling HRM en Organisatiegedrag van de Faculteit Economie en Bedrijfskunde van de Rijksuniversiteit Groningen. Zijn onderzoek richt zich op de fundamentele rol van autonomie en controle in werkomgevingen.
Literatuur
Douglas, K. M., Sutton, R. M., & Cichocka, A. (2017). The Psychology of Conspiracy Theories. Current Directions in Psychological Science, 26, 538–542. https://doi.org/10.1177/0963721417718261
Jonas, E., McGregor, I., Klackl, J., Agroskin, D., Fritsche, I., Holbrook, C. & Quirin, M. (2014). Threat and defense: From anxiety to approach. In Advances in experimental social psychology (Vol. 49, pp. 219-286). Academic Press.
Landau, M. J., Kay, A. C., & Whitson, J. A. (2015). Compensatory control and the appeal of a structured world. Psychological Bulletin, 141, 694.
Romer, D., & Jamieson, K. H. (2020). Conspiracy theories as barriers to controlling the spread of COVID-19 in the US. Social Science & Medicine, 263, 113356.
Van Prooijen, J. W., & Van Vugt, M. (2018). Conspiracy theories: Evolved functions and psychological mechanisms. Perspectives on psychological science, 13, 770-788.