Fraude verbaast steeds weer, vooral de omvang ervan: vervalste handtekeningen hypotheekadviseurs ABN, belastingontduiking Messi en Neymar, verzekeringsfraude - meer dan achtduizend gevallen in 2015.  Al 675 berichten over fraude dit jaar in de NRC.

Boetes moeten afschrikwekkend zijn, maar ze zijn blijkbaar niet voldoende effectief. In augustus meldde het Verbond voor Verzekeraars dat wie door zijn verzekeraar wordt betrapt op fraude, voortaan een boete kan krijgen van 532 euro. Dus, als je in een verzekeringsclaim na een ongeluk ook de deuk meldt die al jaren in je auto zat, of het aantal gestolen goederen bij een inbraak naar boven afrondt, kun je beboet worden met €532. Zal zo’n boete mensen ervan weerhouden om te frauderen met verzekeringen?

Boetes zijn het effectiefst als ze aansluiten bij breed onderschreven morele normen. In het geval van de verzekeringsfraude zit daar de crux: er is juist geen breed onderschreven norm in de maatschappij tegen verzekeringsfraude. Een eigen inventariserend onderzoek laat zien dat maar liefs 42% verzekeringsfraude acceptabel vindt. Als er geen onderschreven norm is vinden mensen een boete al gauw onrechtvaardig.

Wil je dit veranderen is het zaak om de tolerantie voor sjoemelen te verminderen en dus om morele normen te veranderen. Dat geldt niet alleen voor verzekeringsfraude, maar ook voor veel meer gedragingen, zoals op het werk. Op de werkvloer kan er een cultuur zijn dat bijvoorbeeld normaal ik kantoorspullen oneigenlijk te gebruiken, het niet zo nauw te nemen met veiligheidsvoorschriften, te frauderen met aanbestedingen, of te ruim te declareren.

Een normverandering is niet makkelijk, kost tijd en kan zeker niet alleen maar door een sanctie (maatregel) of boete (financiële straf) worden teweeg gebracht. Toch kunnen sancties en boetes een bijdrage leveren aan normveranderingen. Maar dan moet die wel voldoen aan bepaalde voorwaarden.

Communicatie over een sanctie of boete is essentieel voor het succes ervan. Fout of op zijn minst twijfelachtig is de communicatie over de boete op verzekeringsfraude. De boete wordt nu steevast “schadevergoeding” genoemd, wat bij mensen een berekenende mindset oproept. Dat is: weegt de mogelijke ‘winst’ op tegen het risico gepakt te worden? Hierdoor zullen mensen alleen maar inventiever worden in hoe te frauderen zonder te worden gepakt, waardoor het kat-en-muisspel tussen verzekeraar en klant alleen maar toeneemt. In plaats daarvan moet een boete bijdragen aan bewustwording dat het gedrag moreel onacceptabel is.

Communicatie over de sanctie moet dus inspelen op morele principes, bijvoorbeeld door expliciet te benoemen wat moreel geaccepteerd gedrag is en wat niet. Maar de communicatie ook weer niet te moralistisch zijn. Als mensen het gevoel hebben te worden beschuldigd van immoreel gedrag, worden ze opstandig en wijzen ze de boodschap achter de sanctie af.  Neem een bouwbedrijf waar bouwvakkers geen helm te dragen. De communicatie kan zijn dat er een sanctie komt op niet-dragen, omdat het niet dragen van een helm de veiligheid van zowel jezelf als anderen in gevaar brengt. Nu zal de nog ongehelmde bouwvakker dit als een morele beschuldiging ervaren, dat hij “dus” immoreel is. Dit roept weerstand op en verdedigende reacties (‘dat ik geen helm draag wil niet zeggen dat anderen zich gedwongen voelen dat ook niet te doen!’).

Beter is het om mensen aan te spreken op hun toekomstige gedrag dan op hun gedrag in het verleden. In het voorgaande voorbeeld zou dat kunnen door te communiceren dat de organisatie toe wil naar een situatie waarin iedereen een helm draagt en een ieder zijn verantwoordelijk daarin neemt om het goede voorbeeld te geven, ook naar anderen. Daarom is het nodig om bouwvakkers die vanaf dat moment nog geen helm dragen te beboeten.

Kortom, het inzetten van boetes en sancties moet met beleid worden gedaan, al helemaal als een groot deel van de groep het afwijkende gedrag als moreel acceptabel beschouwt. De prioriteit moet dan zijn om bestaande normen te veranderen. Een sanctie kan daarbij helpen, mits het op een opbouwende manier op morele principes wordt ingespeeld.

Hoe sancties werken en hoe normverandering te realiseren onderzoeken we in de praktijk.

Voor vragen hierover stuur een email aan ons.

Dr. Laetitia Mulder, Universitair Hoofddocent, Tel. 050 363 7234, email: l.b.mulder rug.nl

Dr. Peter Essens, Directeur Expertisecentrum HRM & Organisational Behaviour, Tel. 06 51 63 67 89, email: p.j.m.d.essens rug.nl

Voorbeeld literatuur

Kurz, T., Thomas, W. E., & Fonseca, M. A. (2014). A fine is a more effective financial deterrent when framed retributively and extracted publicly. Journal of Experimental Social Psychology, 54, 170–177. JOUR. http://doi.org/10.1016/j.jesp.2014.04.015

Mulder, L.B. (2016). When sanction convey moral norms. European Journal of Law and Economics. DOI 10.1007/s10657-016-9532-5

Mulder, L.B., van der Vegt, G., & Ponsioen, S. (2014). Omgaan met regelovertreding in vertrouwensrelaties: Effecten van dialoog- en sanctiefactoren en de invloed van de relatie tussen toezichthouder en ondernemer. (Handhaving en Gedrag). Den Haag: Boom Lemma.