Op 14 maart 2013 heeft het kabinet ingestemd met de komst van het tuchtrecht in de Nederlandse bankensector en uitbreiding van de bankierseed voor alle medewerkers van banken[1]. In dit blog gaan we in op deze ontwikkelingen en wat we op basis van onderzoek kunnen zeggen over de mogelijke werking van dit tuchtrecht.

De bankierseed is in het leven geroepen om te voorkomen dat bepaalde wanpraktijken, die aan het licht kwamen door de financiële crisis, zich zullen herhalen. Bankiers zweren op de eed dat ze zich integer zullen gedragen, waaronder wordt verstaan dat ze o.a. het klantbelang centraal zullen stellen en belangen zorgvuldig zullen afwegen. Toezicht op naleving van deze eed wordt door de bankensector zelf georganiseerd door middel van een tuchtcollege. Dit tuchtcollege kan disciplinaire straffen opleggen waaronder een schorsing of, in het uiterste geval, het uit het ambt zetten van bankiers bij aangetoond wangedrag.

Het tuchtcollege heeft dus de macht om ongewenst gedrag te bestraffen. Macht in het algemeen gaat over het hebben van controle over bepaalde resources waarmee je het gedrag en de houding van anderen beïnvloedt[2]. Macht betekent dus controle en invloed, maar betekent het ook automatisch naleving? Er zijn meerdere machtsbronnen die verschillende effecten hebben op het nalevingsgedrag van mensen. Zo kan er een onderscheid worden gemaakt tussen harde en zachte vormen van macht[3]. Het tuchtrecht en het bijbehorende sanctie arsenaal valt onder de harde categorie van machtsbronnen.

Uit onderzoek[4] blijkt dat zowel harde als zachte macht strategieën kunnen leiden tot naleving (red. compliance), maar met verschillende effecten op de intrinsieke en extrinsieke motivatie en eigenwaarde van mensen.  Zo zorgt compliance door middel van harde macht strategieën, zoals het bestraffen van niet-naleving, voor extrinsieke motivatie en minder eigenwaarde.
Compliance gestimuleerd door zachtere macht strategieën, zoals het waarderen en goedkeuren van naleving, zorgt juist voor intrinsieke motivatie en een hogere eigenwaarde. Op basis hiervan kun je stellen dat een tuchtcollege dat sterk leunt op haar harde straffende machtsbronnen naleving van de bankierseed niet in de weg hoeft te staan. De vraag is echter of dit met de gewenste intrinsieke motivatie gaat om integer te handelen.

Het kabinet hecht daarnaast vooral belang aan het feit dat de bankensector zelftoezicht houdt op de naleving van de eed en dus ook zelf het tuchtrecht organiseert. Belangrijk voor de invloed van het tuchtcollege is of het wordt ervaren als intern toezichtsorgaan of als externe toezichthouder. Uit eigen onderzoek van ondergetekende met collega onderzoekers Prof. dr Janka Stoker en dr. Floor Rink blijkt dat intern toezicht relatief meer invloed en machtsbronnen heeft dan extern toezicht om het keuzegedrag van mensen positief te beïnvloeden. Hierbij hanteren we als definitie dat intern toezicht wordt uitgeoefend binnen de organisatie, bijvoorbeeld door compliance of de Raad van Commissarissen, ten opzichte van extern toezicht dat van buiten de organisatie opereert. In een ruime definitie van het begrip intern toezicht kunnen we het tuchtcollege hier ook onder scharen. In die zin dat de toezichthouders, de leden van het tuchtcollege, onderdeel zijn van de groep waar ze toezicht op houden. Als het tuchtcollege door de bankiers wordt ervaren als intern toezicht dan kan het een positieve invloed hebben op de integere keuzes van bankiers.

Het tuchtrecht, dat opereert als intern toezichtsorgaan met harde straffende macht, kan in opzet dus zorgen voor naleving van de bankierseed en integer gedrag stimuleren. Het is nu aan de Eerste Kamer het wetsvoorstel goed te keuren voordat het tuchtrecht in de bankensector een feit is. De eerste ervaringen met het tuchtrecht moeten daarna uitwijzen welke werking hiervan uitgaat op de integriteit in de banken sector en de naleving met de bankierseed. Het gaat namelijk niet alleen om hethebben van een bepaalde machtsbron, maar met name ook om het gebruik ervan en de vrees voor de consequenties die de betrokkenen ervaren².

Deze blog is op persoonlijke titel geschreven.

[1] http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2014/03/14/tuchtrecht-voor-alle-bankmedewerkers.html

[2]ᶾRaven, B.H., Scwarzwald, J. & Koslwosly, M. 1998. Journal of Applied Social Psychology, 28 (4): 307-332.

[4] Pierro, A. Cicero, L. & Raven, B.H. 2008. Journal of Applied Social Psychology, 38(7):1921–1944.