Artistieke ambassadeurs: het maken van kunst als onderzoeksmethode

Schilderen, schrijven, theater maken – het zijn geen activiteiten waar je als eerste aan denkt bij wetenschappelijk onderzoek. Toch is dit mogelijk aan de Rijksuniversiteit Groningen. Waar gaan deze artistieke onderzoeken over en welke rol speelt kunst daarin?

_{Tekst: Britt Corporaal, RUG / Foto’s Ann-Sophie Lehmann: Henk Veenstra (Foto’s genomen bij werk van studenten van Academie Minerva voor het Project “Almond Blossoms”)}

Wat is een artistieke PhD

Bij een artistiek promotietraject combineert de onderzoeker theoretische methodes met het maken van kunst, bijvoorbeeld beeldende kunst, muziek, dans of literaire teksten. Ann-Sophie Lehmann, hoogleraar kunstgeschiedenis en materiële cultuur aan de RUG, legt uit: “Het grootste verschil met een traditioneel PhD-onderzoek is dat het artistieke werk wordt meegenomen in de beoordeling van het onderzoek. In een beoordelingscommissie moeten dus niet alleen wetenschappers zitten, maar ook mensen die iets weten van kunst.”

In een artistiek PhD-traject onderzoekt de kunstenaar hoe door middel van kunst verkregen inzichten aan een breder publiek beschikbaar gesteld kunnen worden. Artistieke onderzoekers hebben immers unieke manieren om waarnemingen en kennis te vertalen, omdat ze beschikking hebben over materialen en media die traditionele wetenschappers minder inzetten. Lehmann: “In zekere zin zitten deze kunstenaars op het snijvlak tussen de academische wereld en de maatschappij. Je zou ze een soort ambassadeurs kunnen noemen.”

Het ontstaan van het traject

De RUG biedt de mogelijkheid van een artistiek promotietraject sinds 2020. Inmiddels werkt de RUG samen met Academie Minerva (AM), de Kunsthogeschool (HfK) Bremen en the University of the Free State in Zuid-Afrika. Het initiatief voor het artistieke promotietraject kwam van Lehmann. Zij kwam er mee in aanraking als lid van beoordelingscommissies aan de Royal Academy in Londen en het PhDArts programma van de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten Den Haag en de Universiteit Leiden. De bestaande samenwerking met Academie Minerva leek haar een goede basis voor een artistiek promotietraject in Groningen. Met de ondersteuning van collega’s van de RUG en AM, met name Anke Coumans en decaan Dorothea van der Meulen, werd het traject een realiteit.

Daartoe was ook steun van de top nodig: “De toenmalige rector, Elmer Sterken, had een briljant idee.” Sterken besefte dat de mogelijkheid voor een artistieke PhD impliciet al werd beschreven in het bestaande promotiereglement, waarin is vastgelegd dat een proefschrift niet alleen uit een gepubliceerde tekst kan bestaan maar ook uit ontwerpen, zoals die bijvoorbeeld door medici, natuurwetenschappers of ingenieurs worden ontwikkeld. Sterken stelde de vraag: horen kunstenaars daar eigenlijk niet ook bij? Lehmann: “Dat is voor mij nog steeds een belangrijk aspect van hoe wij hier artistiek onderzoek definiëren, omdat dat duidelijk maakt dat kunst zij aan zij kan staan met de “harde” wetenschappen als een vorm van innovatief en onconventioneel onderzoek dat behalve kennis ook nieuwe methodes en dingen produceert die door anderen kunnen worden gebruikt."

Kunst als bewustwording

Harm Coordes werd PhD aan de RUG en aan HfK Bremen met het project ‘Exploring Expanded Semantic Levels in Fashion: A Performative Interconnection with the Mundane’. Centraal staat de interactie tussen mensen en hun omgeving: “Mijn focus lag nooit volledig op het kledingstuk als product van mode, maar meer op interacties van mensen tijdens modeshows. Mode kan abstracte concepten verduidelijken en gesprekken erover openen.”

Coordes verdiept zich in het consumptie-aspect van mode. “De modewereld staat bekend om zijn snelle tempo. Hoe kan ik dit vertragen? Hoe maak ik reflectie mogelijk?” Zijn ervaringen bij modeshows deden hem reflecteren op de rollen in de modewereld – zoals ontwerpers of bedrijven. Hoe communiceren mensen via mode met elkaar? Hoe beïnvloeden onze kledingstukken en onze lichamen onze interacties met de wereld om ons heen? Coordes zoekt antwoorden door het activeren van alledaagse (‘mundane’) gebeurtenissen, handelingen en omgevingen via participatieve mode-ervaringen. Hij organiseert optredens waar de bezoekers een actieve rol in spelen.

In de installatie “Framing the Sky”, bijvoorbeeld, lag de bezoeker op een matras onder een luik waardoor de hemel te zien was of - als het luik gesloten was - de woorden ‘imagine the sky’. Door plaats te nemen op het matras, werd de bezoeker onderdeel van de installatie en aanschouwd door anderen, vergelijkbaar met de positie van modellen in een modeshow. Coordes neemt zo een onderdeel van zijn bezoekers’ dagelijks leven - de hemel - en laat hen dat op een nieuwe manier ervaren. Hij geeft aan dat zijn groeiende theoretisch bewustzijn het makkelijker maakt om zijn artistieke werk te beschrijven. Dit heeft zowel voordelen als nadelen. Aan de ene kant stelt het Coordes in staat om zijn inzichten te verdiepen, maar aan de andere kant staat het ook op gespannen voet met zijn wens om onbevooroordeelde en intrinsieke ervaringen te creëren.

Kunst als communicatiemiddel

De interdisciplinaire aard van artistiek onderzoek brengt dus een constante zoektocht naar balans met zich mee. Dat staat centraal in het promotieonderzoek van Joosten Mueller. Mueller analyseert de functies die wetenschappelijke cel-visualisaties door de tijd heen vervuld hebben en plaatst deze visualisaties vervolgens in een nieuwe context waarin de functies van de visualisatie veranderen. “Iedereen kent het concept van de ‘typische cel’ en weet hoe dat eruitziet, maar het is een abstract concept. De intentie van dit model, dat uit de 19^e eeuw stamt, was om alle huidige kennis samen te vatten in één schematische tekening. Een probleem is dat dit historische, versimpelde schema een vast onderdeel is geworden van ons visuele biologische begrip. Hoe kan het dat er nooit vragen zijn gesteld over dit model?”

In de exhibitie ‘Hoe beelden wij cellen af?’ begonnen bezoekers een reis om hun eigen begrip van cellen te ondervragen. Zij reflecteren op de invloed van visuele representatie op onze percepties en ervaren visuele en materiele exploraties van de diversiteit van cellen in de natuur. Het ontwerpen van deze tentoonstelling en verkennen hoe bezoekers omgaan met objecten en materialen gaf Mueller nieuwe inzichten over zijn eigen onderzoeksmethodes: “Keuzes in de samenstelling zijn niet alleen ontwerpbeslissingen en onderzoeksbeslissingen. Het is een integraal onderdeel van het artistieke perspectief.”

De manier waarop wetenschappelijke objecten en hun materialiteit gerepresenteerd worden, heeft veel invloed op de manier waarop bezoekers kennis waarnemen en opdoen. Dit betreft de fysieke opstelling van de voorwerpen, maar ook de intentie van de kunstenaar-onderzoeker: “Het doel van mijn werk is dat mensen begrijpen dat de door hen geleerde modellen en concepten misschien ver afstaan van de realiteit in de natuur. Dat is mijn motivatie voor het maken van interventies die zintuiglijke en materiaal gedreven wetenschapstentoonstellingen combineren met artistieke installaties en lesmateriaal: om discussies te starten.”

Gemeenschap en connectie

Mueller en Coordes werken een deel van hun tijd in Bremen en een deel in Groningen. In het PhD colloquium van Lehmann ontmoeten zij zowel artistieke als traditionele promotieonderzoekers. Dit helpt Mueller om op nieuwe manieren te denken: “Het is ontzettend nuttig wanneer iemand je niet begrijpt. Je moet uit je eigen bubbel stappen en je afvragen waarom dat begrip er niet is.” Ook Lehmann reflecteert op deze kruisbestuiving: “Je zit met meer begeleiders in een team, dus je moet heel goed naar elkaar luisteren en je moet afstemmen wat je communiceert en hoe je dat doet.”

Inmiddels zijn er bijna twintig PhD’s opgestart en Lehmann kijkt met optimisme naar de toekomst. Bij steeds meer faculteiten ontstaat interesse in het artistieke promotietraject: “Zo zijn we ooit ook gestart: in de hoop dat het traject ook buiten de Letteren zou treden. Kunstenaars kunnen in elke omgeving hun kennis en perspectief toevoegen. Ook op nationaal niveau zien we meer grote onderzoeksprojecten een artistieke PhD opnemen in aanvragen. Dat is een teken dat artistiek onderzoek nu langzaam maar zeker dieper begint door te dringen binnen de academische wereld.” Lehmann droomt ook van de connecties die artistiek onderzoek buiten de academische wereld kan maken: “Daar zou ik graag heen willen: dat instellingen – musea, ziekenhuizen, gemeentes, grote bedrijven – kunst niet alleen zien als iets wat je op de muur hangt of in je bedrijvencollectie hebt, maar als mogelijkheid om met kunstenaars samen veranderingen te bewerkstelligen en onverwachte oplossingen voor de grote problemen van deze tijd te helpen vinden.”

Meer informatie

• Ann-Sophie Lehmann
• Harm Coordes
• Joosten Mueller