Van de basisschool naar het voortgezet onderwijs: een nieuw begin

Het staat haar nog helder voor de geest: de overstap van de basisschool naar de middelbare school. Op haar elfde legde ze zenuwachtig de Cito eindtoets af, kreeg een schooladvies en oriënteerde zich op het voortgezet onderwijs. Aangezien Groningen haar thuisbasis was, waren er veel scholen om uit te kiezen. De school die het dichtst bij haar in de buurt lag, had een informele sfeer en een speciaal op kunst gerichte opleiding die meteen haar aandacht trok. Maar omdat al haar goede vrienden van de basisschool naar een andere school zouden gaan, was ze bang dat ze haar vrienden zou verliezen en dat ze op de middelbare school geen aansluiting zou vinden bij haar nieuwe leeftijdsgenoten. Nu, bijna twintig jaar later, onderzoekt Sofie Lorijn in het kader van haar promotieonderzoek de relaties tussen leeftijdgenoten bij de overstap van de basisschool naar de middelbare school. Ze vertelt ons wat haar bevindingen zijn.

^{Tekst: Sofie Lorijn / Foto's: Henk Veenstra}

Relaties van leeftijdgenoten worden belangrijker

Van alle uitdagingen die gepaard gaan met de overstap naar een de middelbare school, maken leerlingen zich het meeste zorgen over relaties met leeftijdsgenoten. Dit sterke verlangen naar relaties met leeftijdgenoten wordt verklaard door belangrijke neurobiologische veranderingen die zich voordoen tijdens de adolescentie. Sociaal-cognitief worden adolescenten onafhankelijker van hun ouders en zijn ze steeds beter in staat om relaties met leeftijdgenoten te onderhouden. Deze relaties zijn aantrekkelijker dan relaties met volwassenen omdat ze gelijkwaardiger, vrijwilliger en minder controlerend zijn. Biologische volwassenheid leidt tot een groter verlangen naar sociale status en contact met potentiële liefdespartners. Daarnaast leren adolescenten steeds beter het grotere geheel te overzien, waardoor ze kunnen reflecteren op hun status in de groep. Specifiek streven adolescenten ernaar om aardig en populair te worden gevonden door hun leeftijdgenoten en willen ze voorkomen dat ze gepest worden of zich eenzaam voelen. Het is dus niet verwonderlijk dat studenten in deze ontwikkelingsfase zich zorgen maken over of ze binnen de nieuwe groep passen. Gezien hun zorgen tijdens deze periode in hun leven, is het belangrijk om te bestuderen hoe de relaties tussen (mede)leerlingen veranderen tijdens de overstap naar de middelbare school en waarom sommige van hen een soepele overgang ervaren terwijl anderen meer moeilijkheden ondervinden.

Frisse start

Ondanks de zorgen van leerlingen kan de overgang van de basisschool naar de middelbare school hen een “frisse start” bieden op het gebied van relaties met leeftijdgenoten. Uit mijn onderzoek bleek dat veel leerlingen zich minder eenzaam voelden en zich meer verbonden voelden met leeftijdgenoten in hun nieuwe groep op de middelbare school. Zelfs tijdens de coronapandemie, waarbij er grote maatschappelijke zorgen waren over toenemende gevoelens van eenzaamheid, nam eenzaamheid juist af in mijn steekproef onder jonge adolescenten. Vooral leerlingen die op de basisschool gepest werden of zich eenzaam voelden, hadden het gevoel dat ze een nieuwe start konden maken op de middelbare school. Daarentegen hadden leerlingen die meer gehecht waren aan hun leeftijdsgenoten op de basisschool minder voordelen van de overstap. Dit kan komen doordat toetreding tot een nieuwe groep met leeftijdgenoten de bestaande sociale hiërarchie verandert en een nieuwe start biedt aan degenen die dat het meest nodig hebben. Deze nieuwe start wordt mogelijk gefaciliteerd door de grote verscheidenheid aan middelbare scholen in Nederland waaruit leerlingen kunnen kiezen. Hierdoor kunnen leerlingen een school kiezen die bij hun eigen normen en interesses, waardoor ze makkelijker vriendschappen kunnen sluiten met gelijkgestemden. Leerlingen die meer sociale voordelen halen uit de overgang naar een nieuwe groep, ervaren daardoor vaker een soepele overgang.

Hoewel leerlingen met een lage status op de basisschool het meest profiteerden van een nieuwe start, liepen deze leerlingen nog steeds het grootste risico op een lagere sociaal-emotionele en academische ontwikkeling. Zo werden leerlingen die op de basisschool het doelwit waren van pesten minder eenzaam tijdens de sluiting van scholen vanwege de coronapandemie, waarschijnlijk omdat ze minder te lijden hadden onder pestkoppen. Toch bleven ze eenzamer dan leerlingen met een hogere status. Hoewel de meeste leerlingen die op de basisschool slachtoffer werden van pesten of sociale uitsluiting enige verlichting vonden na de overstap naar de middelbare school, bleef ongeveer één leerling per klas (wat neerkomt op 5,9% van alle leerlingen) slachtoffer van pesten op de middelbare school. Bovendien toonde mijn onderzoek aan dat pre-adolescenten die door hun leeftijdgenoten werden afgewezen een grotere kans hadden om een lager opleidingsniveau te behalen als jongvolwassene. Hoewel leerlingen met een lagere status dus het meest kunnen profiteren van een overstap naar de middelbare school, blijven deze leerlingen kwetsbaar in sociaal-emotionele en academische zin.

Mijn schooltraject

Ik kreeg op de middelbare school niet per se een frisse start, want ik was gehecht aan mijn leeftijdgenoten op de basisschool. Maar uiteindelijk werd ik populairder en sloot ik vriendschappen met gelijkgestemden. Op academisch gebied bleek het vroegere selecteren in Nederland, dat door veel onderwijsonderzoekers uitgebreid is bestudeerd, voor mij niet geschikt. Tijdens de eerste twee jaar van de middelbare school heb ik mij academisch ontwikkeld en ben ik opgeklommen naar de havo, die ik uiteindelijk na een jaar overdoen heb afgerond. Na het afronden van mijn bachelor aan de Hanzehogeschool, ben ik verdergegaan met een pre-master en een master Sociologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ondanks het lange traject en het feit dat mijn moeder gepromoveerd is, had ik nooit verwacht dat ik zelf cum laude een master zou afronden en daarna zou promoveren. Maar wat ik nog belangrijker vind, is dat ik nog steeds goed bevriend ben met mijn vriendinnen van de basisschool.

Dit artikel is gepubliceerd in samenwerking met MindMint.

Meer informatie

• Sofie Lorijn