Jan Steen

De schilder Jan Steen leefde in de 17e eeuw in Nederland. Misschien ken je zijn naam wel van de uitdrukking: “een huishouden van Jan Steen”. Hiermee wordt bedoeld dat een huishouden chaotisch is. Jan Steen stond namelijk bekend om zijn voorliefde voor het afbeelden van huishoudelijke taferelen waar het er vrolijk aan toeging. De schilderijen van Jan Steen lijken vaak op het eerste oog op willekeurige situaties. Maar, als je goed kijkt kun je een diepere laag ontdekken. Regelmatig verwijst hij op subtiele wijze naar (in zijn tijd) bekende Nederlandse spreekwoorden en gezegden. Als je nu naar een schilderij van Jan Steen kijkt is de boodschap van deze schilderijen misschien niet direct duidelijk, maar als je goed kijkt kun je er zeker achter komen! De schilderijen van Steen kenmerken zich door de humor die erin terug te vinden is. Toch bevatten de schilderijen soms ook een vermanende boodschap voor de toeschouwer. Een voorbeeld van zo'n waarschuwing is te vinden in het schilderij 'Het Ochtendtoilet', dat Steen schilderde in 1663.

In het vervolg van dit stuk zul je een voorbeeld van een zeer korte analyse zien, die als voorbeeld kan dienen voor de analyse in je eigen profielwerkstuk. Wat voor soort analyse je ook wil maken in je profielwerkstuk, het is belangrijk dat je gestructureerd te werk gaat en ook kan uitleggen waarom je hebt gekozen voor die specifieke methode. De beschrijving van het schilderij hieronder volgt min of meer de iconografische methode. Meer over deze methode kun je vinden in bijvoorbeeld een handboek over iconografie.  

Wat zie je?

Voordat je een conclusie kunt trekken over de betekenis van een kunstwerk is de eerste stap simpelweg kijken. Wat zie je allemaal op een schilderij? Vaak zijn het juist de details die iets verklappen over de achterliggende gedachte van de kunstenaar.

Bij het schilderij 'Het Ochtendtoilet' stuurt Jan Steen de blik van de toeschouwer door een doorkijkje naar een jonge vrouw die op bed zit. Ze trekt een sok aan of uit. Naast haar op bed ligt een hond en op het nachtkastje staat een gedoofde kaars en een open kistje. Naast het bed staat een po. Voor op de grond liggen twee schoenen ver uit elkaar. Helemaal op de voorgrond zien we een luit, een boek met bladmuziek en een schedel.

Symbolen  

'Het Ochtendtoilet' is een schilderij met een duidelijke seksuele symboliek. Hier kom je achter wanneer je je wat gaat verdiepen in de betekenis van de verschillende voorwerpen op het schilderij. In de tijd van Jan Steen stond de kous symbool voor het vrouwelijk geslachtsdeel. Schoenen staan in deze periode symbool voor huiselijke harmonie, maar in dit geval liggen ze vrij rommelig voor de voeten van de vrouw op de grond. Hierdoor symboliseert het juist het tegenovergestelde van harmonie. Een andere verwijzing naar erotiek vinden we in de combinatie van de gedoofde kaars en het sieradenkistje op het nachtkastje. Het is aannemelijk dat hiermee wordt verwezen naar het gezegde: “Men koopt geen parels in het donker, noch zoekt men liefde in de nacht.” Deze uitspraak houdt in dat je jezelf hoort te bewaren voor een speciaal persoon en niet zomaar met Jan en alleman het bed moet delen. De vrouw die het middelpunt vormt van het schilderij is haar kous aan het aan- of uittrekken. Naast haar staat een po. Het zou goed kunnen dat Jan Steen hiermee knipoogt naar het in zijn tijd bekende scheldwoord 'piskous'. Dit was een benaming voor vrouwen die het niet zo nauw namen met betrekking tot het aantal bedpartners en hier werd vaak naar verwezen in 17e eeuwse literatuur. Op de voorgrond liggen drie attributen samen, hier heeft Jan Steen niet zomaar voor gekozen. Wat denk je dat de betekenis is van de luit, het muziekboek en de schedel? Wat is volgens jou de betekenis van het hondje dat naast de vrouw op bed ligt? Zodra je op deze manier naar een schilderij gaat kijken wordt al snel duidelijk dat er meer achter zit dan je op het eerste oog zou vermoeden. Op de hierboven beschreven manier zou je ook andere schilderijen kunnen analyseren. De informatie over de achterliggende symboliek van de afgebeelde voorwerpen kun je vinden in handboeken over kunst. Let dan wel goed op dat je boek de juiste tijdsperiode en kunststroming behandelt.

Betekenis

Wat wil de schilder Jan Steen ons nu met dit schilderij vertellen? De geschilderde scène is gesitueerd in een slaapkamer. We zien een half ontklede vrouw die zich waarschijnlijk aan het aankleden is. De verwijzing naar 'het piskousje' en het eerder genoemde gezegde duiden er ook op dat we hier te maken hebben met een vrouw die het niet zo nauw neemt met de in die tijd geldende (beperkte) seksuele moraal. Wanneer je dit optelt bij de betekenis van de drie attributen op de voorgrond, kun jij bedenken welke waarschuwing de schilder over wilde brengen?

Nu je een idee hebt over hoe je te werk kunt gaan bij het interpreteren van een schilderij kun je dit toepassen op een ander kunstwerk. Het bestuderen van een schilderij is een interessant onderwerp voor je eigen profielwerkstuk. Je kunt zelf een ander schilderij van Jan Steen kiezen als onderwerp of een andere schilder die in hetzelfde genre schildert. Een voorbeeld van zo'n schilder is William Hogarth. Kun je uit deze schilderijen ook diepere lagen halen?  

Mocht je naar aanleiding van dit stuk nog vragen hebben, stuur ons dan gerust een e-mail.