De Dode Zeerollen: oude documenten, nieuwe technieken

 
Ruim zestig jaar geleden werd er nabij Qumran, nog geen twee kilometer van de westoever van de Dode Zee, een grote ontdekking gedaan. In elf grotten werden de zogenaamde Dode Zeerollen gevonden: honderden documenten, waaronder eeuwenoude teksten van het Oude Testament. Maar hoe oud zijn deze teksten precies? En wie schreven ze? Hoogleraar Mladen Popović, werkzaam aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), probeert met behulp van moderne technieken antwoord te krijgen op deze vragen.  
 
De Dode Zeerollen: honderden teksten geschreven in het Hebreeuws en een klein deel zelfs in het Aramees of Oudgrieks. Een deel van de gevonden teksten overlapt met het Oude Testament en dus de Hebreeuwse Bijbel. Het zijn de oudste rollen die ooit zijn gevonden van het Oude Testament. Dat maakt deze rollen ontzettend interessant, maar tegelijkertijd heel fragiel en kostbaar. De RUG is dan ook een van de weinige onderzoeksinstanties die toestemming heeft gekregen van de Israëlische Oudheidkundige Dienst om nieuw onderzoek te doen naar kleine stukjes van deze documenten. ‘Of je nu gelovig bent of niet, de Bijbel is een van de invloedrijkste boeken ter wereld’, zegt Popović. ‘De Dode Zeerollen bieden een uniek inzicht in de schrijverscultuur van de mensen die de Bijbel geschreven hebben.’ De meeste teksten zijn echter anoniem. Er staan geen namen op, laat staan een datum. Om erachter te komen door wie, en wanneer de documenten precies geschreven zijn slaat Popović in zijn, door de Europese onderzoeksraad gefinancierde, project ‘The Hands That Wrote The Bible’ de handen ineen met onderzoekers van de Faculteit Science and Engineering van de RUG. ‘Samen gaan we de mensen die de Bijbel schreven de hand schudden.’

Het beantwoorden van de ‘wie-vraag’
Er achter komen door wie de documenten zijn geschreven blijkt knap lastig. ‘Het onderscheiden van de handschriften is met het oog bijna niet te doen: ze hebben allen dezelfde schrijfstijl en leerlingen kopiëren ook nog eens vaak de schrijfstijl van hun meester. Bovendien zijn details op het oude materiaal moeilijk te onderscheiden. Daarom maken we gebruik van een zogenaamd lerend algoritme.’ Dit deel van het onderzoek staat onder leiding van Lambert Schomaker, hoogleraar in de Kunstmatige Intelligentie, werkzaam aan de Faculteit Science and Engineering. Hij legt uit: ‘Is de schrijver van een van die stukjes bekend, dan checkt het algoritme of er een ander stukje is t het mooi is om hier nog even te benadrukken dat het samen gebeurt...rift maker hier praat. AAndeetlfde persoon geschdat hier qua schrift sterk op lijkt. Beide kunnen dan door dezelfde persoon geschreven zijng even te benadrukken dat het samen gebeurt...rift maker hier praat. AAndeetlfde persoon gesch. Het is aan de onderzoekers bij het Qumran Instituut van de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschappen om deze match te bevestigen. Het algoritme kan dan vervolgens op zoek gaan naar een derde stuk Dode Zeerol wat van dezelfde schrijver zou kunnen zijn. Zo leert het algoritme steeds wat bij, en wordt hij steeds betrouwbaarder in het vinden van de matchende stukjes.’

Het beantwoorden van de ‘wanneer-vraag’
Het dateren van de Dode Zeerollen gebeurt in samenwerking met Hans van der Plicht, hoogleraar in de natuurkunde aan de Faculteit Science and Engineering. De Dode Zeerollen zijn ergens tussen de derde eeuw v. Chr. en de eerste eeuw n. Chr. geschreven. De precieze datering is echter niet bekend. Daarom worden in dit onderzoek kleine stukjes Dode Zeerol door een zogenaamde AMS-machine gehaald. Popović: ‘Dat is een gevoelige deeltjesversneller die de leeftijd van het materiaal berekent door de samenstelling ervan te bepalen.’ Ook handschriftherkenning speelt weer een rol als het gaat om het dateren van de documenten. Hoe je schrijft hangt namelijk af van wanneer je hebt leren schrijven. ‘Jij hebt vast een heel ander handschrift dan je oma: zij schrijft een stuk ouderwetser dan jij.  Het handschrift kan ons op die manier iets vertellen over wanneer het is aangeleerd. Van deze informatie maken we gebruik bij het dateren van de Dode Zeerollen. Hoe ‘ouderwetser’ het schrift, hoe ouder het document.’ Door cultuurhistorische inzichten te combineren met natuurkunde en kunstmatige intelligentie kan kennis worden gemaakt met de Hebreeuwse schrijvers en hun denken. ‘Samen maken we grote stappen! Over de grenzen van disciplines heen.’