Opnieuw afscheid van Herschel

De Herschel ruimtetelescoop had hen in de steek gelaten, vertelde Rens Waters de verzamelde technici en sterrenkundigen op 18 april in de kantine van het Academiegebouw. Ze waren daar bij elkaar gekomen om het einde te vieren van een zeer succesvolle ruimtemissie, maar Herschel weigerde er mee op te houden. Toen een paar weken geleden deze datum was geprikt hield niemand er rekening mee dat de telescoop dan nog steeds zou functioneren.

‘Herschel heeft ons in de steek gelaten - op een goede manier’, vertelde Waters aan zijn toehoorders. Hij voegde er aan toe dat hij zelf onlangs een nieuw waarneemvoorstel had ingediend voor de telescoop. ‘We ontdekten iets interessants in een deel van onze Herschel-data, maar hadden meer waarnemingen nodig om het hard te maken. Vanochtend is onze aanvraag toegekend, maar nu moeten we op onze beurt wachten. Ik hoop dus dat Herschel nog twee weken blijft werken.’

Waters is naast sterrenkundige aan de Universiteit van Amsterdam ook directeur van SRON, het Nederlandse instituut voor ruimteonderzoek. SRON was verantwoordelijk voor de bouw van de spectrometer HIFI, een van de drie instrumenten waarmee Herschel is uitgerust. Het feest in het Academiegebouw was bedoeld als afsluiting van een periode van bijna 20 jaar waarin een idee uitgroeide tot een instrument in de ruimte.

Medewerkers van SRON, het Kapteyn Instituut voor sterrenkunde van de RUG en overige gasten kregen een buffet voorgeschoteld, voordat ze konden luisteren naar drie leden van het HIFI team. Die vertelden iets over hun persoonlijke ervaringen van enkele of vele jaren. De rode draad in deze verhalen was het teamgevoel. De helft van alle onderdelen waaruit HIFI is gemaakt, bestond simpelweg niet toen het project startte. Alles is ontwikkeld, ontworpen en getest door het HIFI team.

Pieter Dieleman haalde herinneringen op aan de periode waarin de bouw van HIFI werd afgerond. Hij schat dat de betrokken medewerkers gemiddeld aan nog geen vijf uur slaap per nacht toe kwamen, dat alles omdat de ze deadline voor oplevering wilden halen. Na de oplevering van HIFI vond de assemblage van de hele telescoop plaats. Vervolgens kon de satelliet worden getest onder omstandigheden (temperatuur, druk) die ook in de ruimte heersen. Dat gebeurde in een gigantische koelinstallatie bij ESTEC in Noordwijk.

Toen HIFI aan de beurt was schakelde een klein kernteam het instrument aan. Direct ontstonden er allerlei problemen. Grote delen van het systeem werkten niet naar behoren. Toen ze hier van hoorden meldden andere leden van het team zich al snel aan om te helpen. Sommigen kwamen naar Noordwijk, anderen logden in vanaf hun werkplekken.

Op die manier werd het team twee, drie keer zo groot tijdens de hectische testperiode van een week of twee. Iedereen droeg zijn steentje bij. Mensen aten pizza achter hun bureau, sliepen er zelfs. Het kernteam hoefde niemand te hulp te roepen, mensen kwamen uit eigen beweging. Uiteindelijk lukte het om alle onderdelen van HIFI aan het werk te krijgen. Alles werkte zelfs boven verwachting.

D e sprekers verhaalden nog van de stress tijdens de lancering, en kort werd genoemd hoe HIFI kort na de lancering werd getroffen door een hoog energetisch kosmisch deeltje, dat grote schade aanrichtte. Het duurde enkele maanden voordat het team precies wist wat er was gebeurd, en hoe ze de schade van zo’n inslag in de toekomst konden indammen. Opnieuw: iedereen droeg bij aan het vinden van de oplossing. Het team zorgde er voor dat HIFI bleef draaien, ondanks het feit dat er veel meer hoog energetische deeltjes insloegen dan verwacht.

Maar het meest opwindende was toch wel de stroom aan nieuwe gegevens. HIFI verschafte de wetenschap de allereerste blik in een frequentiegebied dat nooit eerder was geobserveerd. Waters vertelde de opwinding die hij voelde bij het bekijken van zijn onderzoeksdata. ‘Ik keek naar een spectrum en realiseerde mij dat ik de eerste persoon op aarde was die dit onder ogen kreeg. Dat was echt geweldig.’

Na de persoonlijke verhalen trad het Grieg pianoduo op met werk van de Estse componist Urmas Sisask die zich laat inspireren door sterrenstelsels en sterren. RUG-sterrenkundige Peter Barthel verzorgde astronomische beelden bij het concert. Barthel heeft al herhaaldelijk opgetreden met het duo in diverse concertzalen.

Na het pianostuk besloten de ongeveer 80 gasten de avond met een ‘Grand Dessert’. De hele bijeenkomst was alles bij elkaar een waardige afsluiting van een bijzondere prestatie. En het smaakt duidelijk naar meer, naar nieuwe projecten. SRON en het Kapteyn Instituut zijn al bezig met de beoogde opvolger van HIFI, Safari genaamd.

Maar HIFI is dus nog steeds actief. ‘Nou, in augustus is het geld op dus dan moeten we wel stoppen met waarnemen’, vertelt Frank Helmich. Het is een grap, want niemand denkt dat de satelliet het nog zo lang zal uithouden. Dat kan niet. Nee, echt… ‘Het kan niet, maar niemand durft nog een voorspelling te doen over de levensduur van Herschel.’

Het volgende afscheid van Herschel staat gepland op 8 mei, wanneer de KNAW een mini symposium aan de missie wijdt.

Foto's: Willem Jan Vreeling, SRON