Mosselbanken zijn echte ‘Waddenmotor’

De zandplaten die tijdens eb droogvallen zijn belangrijk voor allerlei soorten vogels en vissen die kort of lang in de Waddenzee verblijven. Maar hoe krijg je gezonde zandplaten? RUG-ecoloog Britas Klemens Eriksson en zijn collega’s ontdekten dat de mosselbanken een cruciale rol spelen. Het onderzoek is onlangs gepubliceerd in het tijdschrift Estuarine, Coastal and Shelf Science.

Het opvissen van schelpdieren en veranderingen in de algemene condities hebben de afgelopen tientallen jaren gezorgd voor een sterke afname van het aantal mossel- en kokkelbanken in de Waddenzee. Er zijn inmiddels allerlei pogingen om die banken weer terug te brengen. Eriksson onderzoekt al jaren wat precies de rol is van de mosselen en hoe ze leven in het Waddengebied. ‘Tijdens dat onderzoek viel op dat diatomeeën, een soort algen, veel aanwezig zijn rond mosselbanken. Ze vormen daar een bruinige laag, een biofilm. We vroegen ons af of de mosselen dit veroorzaakten.’

Diatomeeën, kleine algen met een harde celwand van siliciumdioxide, zijn ‘primaire producenten’: zij gebruiken fotosynthese om zonlicht om te zetten in energie die weer gebruikt kan worden door algeneters en de rest van de voedselketen. Hun aanwezigheid rond mosselbanken was duidelijk, maar de vraag was hoe mosselen en algen elkaar precies beïnvloeden.

Storm

‘Dat wilden we onderzoeken. Je kunt natuurlijk niet met mosselbanken gaan slepen, dus we combineerden gegevens uit langdurige observaties met kleinschalige experimenten.’ In het experiment zijn op kleine, afgebakende stukjes zandplaat mosselen uitgezet in verschillende dichtheden. De schelpdieren zijn beschermd tegen vogels en krabben. Ook zijn er kunstmatige banken gemaakt zonder mosselen, maar met dezelfde hydrodynamische eigenschappen.

Het experiment duurde een zomer, aan het einde daarvan blies een storm de staken weg die de onderzoeksgebiedjes afbakenden en de bescherming tegen vogels en krabben op hun plaats hielden. Maar de gegevens waren al overtuigend: ‘Hoe meer mosselen er in een bank zaten, hoe meer biomassa aan diatomeeën we vonden.’ Alleen de waterstroming manipuleren had geen effect op de dichtheid van de algen. ‘De mosselen scheiden een boel afvalstoffen uit die vol zit me voedingsstoffen. Diatomeeën eten die. De mosselbanken beschermen ook de biofilm doordat ze de golven breken en zorgen voor een kalmere omgeving.’

Eriksson laat sattelietbeelden van de Waddenzee zien, waarop de mosselbanken net zichtbaar zijn. ‘Kijk, je kunt een soort van pluim om de banken zien.’ Die licht verkleurde pluim toont het effect dat de mosselbanken hebben op hun omgeving. Biofilms kunnen zich tot tweehonderd meter van de mosselbanken uitstrekken. ‘We werken hier nog aan, maar het lijkt erop dat de helft van de droogvallende zandplaten beïnvloed worden door de mosselbanken.' Die scheppen zo een voedselrijke omgeving. ‘Wanneer je de mosselen en kokkels weghaalt, verdwijnt al die extra productie van voedingsstoffen. Want de energiestroom in het ecosysteem begint bij de diatomeeën.’

Politiek

Het lijkt er dus sterk op dat biologische processen in de Waddenzee de productie van biomassa op de zandplaten bepalen. ‘Dat gaat in tegen de heersende opinie, dat de Waddenzee beperkt wordt door de instroom van voedingsstoffen uit de Noordzee.’ In deze theorie is een verbetering van de waterkwaliteit verantwoordelijk voor de teruggang in de productiviteit van de Waddenzee: minder fosfaten in de rivieren betekent minder bemesting van de Noordzee. ‘Een slordige aanname die vooral is gebaseerd op politieke overwegingen, meer dan op wetenschappelijk bewijs’, vindt Eriksson.

Tot aan de jaren tachtig dacht iedereen dat het geen probleem was mosselen en kokkels te oogsten: ze groeiden vanzelf weer aan. Maar in de jaren negentig zagen biologen dat dit niet gebeurde. Nu is duidleijk waarom de weggevangen mosselbanken niet terugkeerden: zij vormen de motor die het ecosysteem aandrijft. ‘Dit concluderen wij op basis van onze gegevens van de droogvallende platen. We zijn nog bezig om het belang te bepalen van de delen die permanent onder water staan.’ Maar nu is al duidelijk dat herstel van de mosselbanken, waar op diverse plekken in de Waddenzee aan wordt gewerkt, van vitaal belang is.

Referentie: Friederike G. Engela, Javier Alegria, Rosyta Andriana, Serena Donadi, Joao B. Gusmao, c, Maria A. van Leeuwe, Birte Matthiessen, Britas Klemens Eriksson: Mussel beds are biological power stations on intertidal flats. Estuarine, Coastal and Shelf Science, 15 mei 2017 DOI 10.1016/j.ecss.2017.04.003