Nieuwe kaart Melkweg doet sterrenkundigen watertanden

De eerst meetgegevens van de Gaia satelliet zijn woensdag vrijgegeven. In het Kapteyn Instituut van de RUG konden sterrenkundigen nauwelijks wachten om ermee aan de slag te gaan.

Dit is voor mij een heel bijzondere dag.’ Hoogleraar sterrenkunde Amina Helmi staat voor een groep collega’s een verlate lunchpresentatie te houden. Onderwerp: de eerst metingen van de satelliet Gaia, die van een miljard sterren uit onze Melkweg met grote nauwkeurigheid de kleur, intensiteit en beweging heeft gemeten. Helmi is al sinds het eind van de jaren negentig betrokken bij de planning van deze missie, de begeleiding van de bouw van Gaia en het controleren van de eerste metingen op kwaliteit. En nu mag ze eindelijk echt aan de slag. Maar eerst haar presentatie.

Een dik uur eerder zat ze in de koffiehoek van het Kapteyn Instituut – vernoemd naar sterrenkundige J.C. Kapteyn, die bijna een eeuw geleden een van de eerste kaarten van de Melkweg maakte – met haar onderzoeksgroep te kijken naar een live stream van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA, die Gaia bouwde en verantwoordelijk is voor de gegevens. Een programma van een uur moet uitlopen in het beschikbaar stellen van de eerste meetgegevens van Gaia, klokslag half een. Maar de live verbinding via YouTube heeft problemen zodat het programma uitloopt.

Zenuwachtig

De aanpak die ESA heeft gekozen is overigens bijzonder: normaal gesproken krijgen mensen van instituten die aan een satelliet meebetalen voorrang. Zij mogen eerst bij de gegevens, daarna pas de rest van de wereld. ‘Maar Gaia is helemaal betaald door de Europese ruimtevaartorganisatie ESA’, legt Helmi uit. Daarom maakt de ESA alles direct openbaar. ‘Wat nu online komt is een deel van de meetgegevens van de eerste anderhalf jaar van de Gaia missie. Metingen van ruim een miljard sterren’

Verschillende sprekers leggen uit wat de missie inhoudt. Gesneden koek voor de toekijkende sterrenkundigen, die als het bijna half een wordt zenuwachtiger worden. Bijna iedereen heeft een laptop paraat. Kort na half een lijkt de database nog niet toegankelijk. Zou de ESA wachten totdat het live programma is afgelopen? Maar dan roept iemand ‘hij is open’, en verdwijnt alle aandacht voor het tv scherm.

Bestanden worden gedownload – alles bij elkaar een terabyte - en bestudeerd. Hoe zitten ze precies in elkaar? Analyse-software is al geschreven, en de eerste gegevens gaan erin, plaatjes verschijnen op het scherm. Er is haastig overleg over hoe het er uit ziet. Dan moet Helmi haar praatje houden, terwijl de anderen alvast beginnen met de analyse.

Helmi onderzoekt hoe de Melkweg zijn huidige vorm heeft gekregen. Uit de baan van sterren kan ze afleiden waar ze vandaan komen, welke sterren uit dezelfde ‘kraamkamer’ komen – sterren ontstaan volgens astronomen in groepen uit gigantische stofwolken. ‘Ik houd het kort vandaag, want ik wil graag aan het werk’, besluit ze haar voordracht. Ze loopt de zaal uit, richting haar werkkamer. Wanneer verwacht ze de eerste resultaten? Ze lacht. ‘Morgen hoop ik al wat meer te weten over de herkomst van bepaalde sterren.’