Brand blussen met kastanjes

Voor onderhoudende experimenten heb je niet per se een groot laboratorium nodig. Van gekookte kastanjes kun je schuim maken dat prima werkt als brandblusser. Handig!

In deze rubriek staan we niet vaak stil bij wetenschappers en uitvinders die een bijdrage hebben geleverd aan de veiligheid. De BOEM-redactie neigt toch een beetje naar verhalen over zelfgemaakte bliksemstralen, rondvliegende putdeksels, ontploffende raketten en scholieren die hun eigen kerncentrale bouwen.

Voor één man maken we graag een uitzondering: de Engelse kapitein George William Manby (1756 – 1854), uitvinder van de brandblusser, de (bijna) onzinkbare reddingsboot, een apparaat om drenkelingen onder het ijs vandaan te halen en – vooruit dan – van de zogeheten Manby Mortar, een kanon om een reddingslijn mee naar een zinkend schip te schieten.

Kort na zijn echtscheiding – hij was in 1801 neergeschoten door de minnaar van zijn vrouw – werd Manby commandant van de Britse marine in Great Yarmouth, aan de Engelse oostkust. Daar was hij in 1807 getuige van de ondergang van een marineschip dat in een zware storm vlak onder de kust was gestrand. Hoewel het schip frustrerend dichtbij lag, niet verder dan 55 meter van de wal, was het door de ruige zee onbereikbaar. Alle 214 opvarenden, waaronder een groot aantal Franse krijgsgevangenen, kwamen om het leven.

Dat moest anders, besloot Manby. Hij bedacht dat je een mortierkanon niet alleen kon gebruiken om op het slagveld een granaat naar je vijand te schieten. Je zou het ook kunnen gebruiken om een reddingslijn naar een schip in nood te krijgen. Maak een dun stuk koord aan een mortiergranaat, schiet het met een fraaie boog naar het schip waar het ergens in de tuigage blijft hangen, gebruik het dunne koord om een reddingslijn binnen te halen en voilà.

Manbys brandblusser bestond uit een soort koperen ketel gevuld met perslucht en bijna vijftien liter kaliumcarbonaat opgelost in water. Die allereerste proto-blussers verschillen niet eens zo sterk van hun moderne soortgenoten. Een blusser bestaat nog altijd uit een of ander soort druktank en kaliumcarbonaat wordt nog steeds gebruikt in zogeheten type BC brandblussers.

Het kan omslachtiger, met de kastanjebrandblusser uit het jaren-zestig-proefjesboek Scheikunde Thuis van H.L. Heys. Verwijder daarvoor van een handvol wilde kastanjes het bruine schilletje. Snij ze vervolgens in stukjes en kook die in 50 à 75 milliliter water. Laat de prut afkoelen en giet het door een (koffie) filter.

Het filtraat bevat saponine uit de kastanjes, een zeepachtige stof die je in een noodgeval kunt gebruiken om je sokken mee te wassen. In de eerste wereldoorlog werden in Nederland kastanjes gebruikt om zeep te maken en in natuurwinkeltjes vind je soms waskastanjes.

Heys noemt twee andere toepassingen: “Omdat saponine zo gemakkelijk schuim vormt, doet men het wel eens bij mousserende dranken. Ook wordt deze stof in schuimblussers gebruikt.” Aan die laatste twee beweringen twijfelt de BOEMredactie sterk, maar we zijn niet te beroerd om het zelf uit te proberen. Vooral omdat we dan iets in brand kunnen steken.

In Scheikunde Thuis wordt geadviseerd om de saponineoplossing te laten schuimen met een mengsel van bakpoeder (NaHCO3) en “een zuur reagerende stof, bijvoorbeeld aluminiumsulfaat”. Je kunt het jezelf ook makkelijk maken en een scheut azijn bij de sopaninebakpoederoplossing gooien. En verdraaid: het schuimt. En het werkt. In het BOEM-lab lukte het een brandende prop in spiritus gedrenkt keukenpapier te doven met kastanjeblusser dat in dikke vlokken uit de reageerbuis kwam.

Saponine is een verzamelnaam voor een groep stoffen die voorkomt in bijvoorbeeld kastanjes, esdoorn, spinazie en zeepkruid. Planten gebruiken het onder meer als afweer tegen schimmels en bacteriën.

Eén van de verschijningsvormen van saponine is digoxine, het giftige bestanddeel van vingerhoedskruid. Digoxine wordt gebruikt als medicijn voor patiënten met een hartritmestoornis maar gebruik ervan kan ook juist leiden tot hartritmestoornissen – en braken, maag- en darmontsteking en buikloop.

Toch maar niet toevoegen aan mousserende dranken, dus.

Auteur: Ernst Arbouw