Klaar voor de kernramp

Voor onderhoudende experimenten heb je niet per se een groot laboratorium nodig. De BOEM-redactie leert je je eigen Geigerteller te maken. Handig in tijden van ontploffende kerncentrales.

De prijs van tweedehands Geigertellers is de afgelopen jaren meer dan verdubbeld. Begin maart 2011 deed een oude militaire geigerteller op markplaats ongeveer drie tientjes. (Vraag: hoe weet de BOEM-redactie dat? Antwoord: omdat het nerds zijn, die weten dat.) Een paar ontploffingen in een kerncentrale later is de prijs voor een vergelijkbare meter gestegen naar tachtig tot honderd euro.

Laten we wel zijn: honderd euro is te veel voor een afgeschreven Oost-Duitse geigerteller. Maar ja, het is extreem interessant nuttig om te weten of ergens in de buurt een kerncentrale staat te stralen. Wat te doen? Zelf bouwen vindt de BOEM-redactie geen optie. De meetbuis van een Geigerteller staat onder een spanning die kan oplopen to 600 volt en dat is net iets te veel om thuis aan de keukentafel mee te gaan klooien.

Het kan makkelijker en veiliger. Met een lege verfbus (bouwmarkt) of beschuitbus (voorraadkast), een 4,7 kilo-ohm weerstand en een darlingtontransistor (vijf cent plus zestig cent, elektronicazaak), een eenvoudige multimeter en een paar stroomdraadjes, kroonsteentjes, een 9 volt batterij, schroefjes en tape. Sla met een spijker een gaatje in de bodem van het blik, verwijder een centimeter of acht van de isolatie van de elektriciteitsdraad; duw de draad door het gaatje op zo’n manier dat ‘ie met de isolatie in het gat zit. Zet vast met een druppel lijm.

Schroef het draadje dat uit de bus komt in het kroonsteentje, samen met de transistor en de aansluitdraden van de batterij (zie tekening). Bevestig met een stuk tape een elektriciteitdraad aan de buitenkant van het blik, sluit het blik, de transistor en de voltmeter aan op de batterij (zie opnieuw tekening) en je bent klaar voor een kernramp.

Hoe werkt de MacGuyver-teller? Door radioactieve straling wordt de lucht in de bus geïoniseerd; dat wil zeggen dat de moleculen uiteenvallen in positief geladen ionen en negatief geladen elektronen. De elektronen worden aangetrokken door de zijkant van de bus, die is aangesloten op de positieve pool van de batterij. De positief geladen ionen trekken naar de negatieve draad die in de bus steekt. Daar nemen ze een elektron op en zo begint er een stroompje door het circuit te lopen.

De transistor versterkt dat en dat kun je vervolgens aflezen op de aangesloten voltmeter. De meter van de BOEM-redactie is feitelijk geen Geigerteller, maar een ionisatiekamer. Het basisidee achter de apparaten (straling ioniseert lucht die daardoor gaat geleiden) is hetzelfde. (Kijk voor meer bouwtekeningen op Techlib.)

Je hoeft natuurlijk niet per se een verfblik te gebruiken. De BOEM-redactie had op zolder nog een klein aluminium busje waar oorspronkelijks iets microbiologisch in zat. Er waren drie goede redenen om dat te gebruiken: 1) Op het buisje zat nog het oude etiket, waardoor de hele constructie in een keer de broodnodige science chique krijgt; 2) Enrico Fermi gebruikte toen hij nog in Rome werkte vergelijkbare buisjes voor het maken van z’n eigen Geigertellers; 3) Een klein buisje betekent een kleine ionisatiekamer en een kleine ionisatiekamer past in de koektrommel, waardoor je elektromagnetische storing van bijvoorbeeld stroomdraden in huis elimineert.

De vraag is natuurlijk of de Mac-Guyverteller echt werkt. Daar kom je achter met gaskousjes, dacht de BOEM-redactie. Sommige kousjes voor gaslantaarns bevatten een klein beetje thorium en dat geeft een klein beetje straling af. Een probleem: ofwel de BOEM-redactie had thoriumvrije kousen en er is geen, herhaal géén, kernramp aan de gang, of er zat wel thorium in de kousjes. En dan is er een probleem.

Auteur: Ernst Arbouw