Wat doet die schedel daar?

Voor onderhoudende experimenten heb je niet per se een groot laboratorium nodig. Een kamer met vertekend perspectief in elkaar lijmen, kan op zestien A4’tjes.

Het schilderij The Ambassadors van Hans Holbein de Jongere (1497 of 1498-1543) is op het eerste gezicht een doodgewoon renaissanceschilderij. Twee mannetjes in zestiendeeeuwse kleding en een kast vol boeken en snuisterijen: een globe, een astrolabium, een paar wetenschappelijke meetinstrumenten en een luit met gebroken snaren.

Maar er is iets vreemds met het kunstwerk. Vlak boven de vloer, voor de voeten van de twee geportretteerden, zweeft een rare, grijswitte veeg die zich uitstrekt van links, bij de voeten van de Franse ambassadeur tot rechts, op kniehoogte van de in het zwart geklede diplomatiek vertegenwoordiger van Venetië. Op het eerste gezicht is het een vormeloze vlek maar als je beter kijkt, kun je zien dat het een schedel is, geschilderd in een vertrokken perspectief.

Waarom heeft Holbein een rare, vertrokken schedel voor de voeten van zijn Ambassadeurs gelegd? Sommige historici denken dat hij de beperkingen van de menselijke waarneming wilde symboliseren. Je kunt ofwel het schilderij duidelijk zien of je kunt, als je onder een bepaalde hoek kijkt, de schedel duidelijk zien.

Allebei tegelijk is onmogelijk. Een beetje zoals je niet over de grens van leven en dood kunt kijken. Een middeleeuws Memento Mori, verstopt in een renaissancistisch werk dat op het eerste gezicht verwijst naar wetenschap en schone kunsten; de objecten in de kast symboliseren grammatica, retorica, logica, rekenkunde, geometrie, muziek en astronomie.

Een meer prozaïsche verklaring is dat Holbein vooral wilde laten zien hoe goed hij kon schilderen. Om een schedel vertekend (anamorf) af te beelden is een flinke lading visueel inzicht en schildertalent onontbeerlijk. Er zijn ook historici die het houden op een beetje van allebei. Misschien was het schilderij oorspronkelijk bedoeld om ergens in een hoge ruimte te hangen, boven een deur of in een trappenhuis. Wie door de deuropening liep, of wie de trap opkwam, zou door het perspectief geen witte vlek zien maar een schedel.

In de twintigste eeuw bedacht de Amerikaanse jurist, psycholoog, wetenschapper en kunstschilder Adelbert Ames Jr. (1880-1955) een variant op de vertekende schedel van Holbein. Hij ontwierp een kamer met een vertekend perspectief waardoor grote objecten of personen kleiner lijken en omgekeerd, de zogeheten Ames Room. Zijn uitvinding wordt tegenwoordig dankbaar gebruikt door filmmakers, onder meer in The Lord of the Rings als Gandalf op bezoek komt in het huisje van Bilbo Baggins.

Met een bouwplaat die je kunt vinden op de website Instructables kun je zelf een (miniatuur) Ames Room bouwen. Kleine tip: hoe groter je de kamer maakt, hoe beter het effect. Vergroot de bouwtekening tot minstens zestien A4’tjes en plak die aan elkaar op een stuk stevig karton. Beter nog: plunder je bankrekening, haal bij de bouwmarkt een stapel gipsplaten en stevige houten balken en bouw de hele constructie op ware grote bij je ouders in de garage.

Maak openingen in het dak en voor de ramen en maak een kijkgaatje. Als je het echt mooi wilt doen, kun je de deuren, de muren en de kozijnen nog een kleurtje geven. Zet vervolgens, afhankelijk van de afmetingen van je voltooide Ames Room, Playmobilpoppetjes of je broertjes of zusjes in de kamer. De één linksachter, de ander rechtsachter. Presto: het linker mannetje (of broertje) lijkt ineens een stuk groter dan het rechter mannetje.

Helemaal leuk wordt het als je met de poppetjes gaat schuiven. Plak met tape een stuk ijzerdraad op de rug van de poppetjes (doe dit niet bij je broertje) en laat een handlanger ze van links naar rechts en omgekeerd bewegen. Het poppetje dat naar links beweegt lijkt op magische wijze te groeien terwijl het poppetje dat naar rechts beweegt, juist lijkt te krimpen.

Auteur: Ernst Arbouw