Smoren met bakpoeder

Voor onderhoudende experimenten heb je niet per se een groot laboratorium nodig. Met bakpoeder en azijn kun je een leuke party trick doen – of een moord plegen.

De scheikundige Jacobus van ’t Hoff deed als jongeling natuurwetenschappelijke proefjes in de huiskamer. Die proeven voerde hij uit voor betalend publiek en met het geld dat hij zo verdiende, kocht hij materiaal om nieuwe proeven te doen; pipetten, reageerbuizen, noem het allemaal maar op. Het klinkt als een pindakaasreclame: in 1901 won Van ’t Hoff de eerste Nobelprijs voor de scheikunde, maar het laat zien waar een beetje prieken en knutselen in de huiskamer allemaal toe kan leiden.

Maar prieken en knutselen in de huiskamer wordt de laatste jaren steeds lastiger. Geen uitgever durft nog zijn vingers te branden (no pun intended) aan een goed boek met een beetje interessante proeven en zelfs als je zo’n boek (Scheikunde thuis of Het gouden boek van de scheikunde proeven zijn aanraders) antiquarisch weet te vinden, zijn de chemicaliën die je nodig hebt nergens meer te koop. Probeer maar eens ergens iets als “geel bloedloogzout” (Kaliumhexacyanoferraat, K4Fe(CN)6) te kopen, een ingrediënt dat in heel wat oude boeken gebruikt wordt. Het zou me werkelijk verbazen als het iemand lukt.

Ongeveer de enige chemische verbinding die je nog altijd overal kunt krijgen is natriumwaterstofcarbonaat (NaHCO3), ofwel bakpoeder. In de keuken wordt bakpoeder gebruikt om brood en gebak luchtiger te maken; in het lab van "Ik denk dus ik plof!" zijn de toepassingen eindeloos. Bakpoeder kun je gebruiken bij het maken van een raket, het isoleren van DNA, het doven van kaarsen en bijvoorbeeld bij het plegen van een moord.
Eerst de theorie: als bakpoeder in aanraking komt met water, of liever nog met azijn, ontstaat een reactie waarbij koolstofdioxide (CO2) vrijkomt. Voor de liefhebbers (wel iets vereenvoudigd):

NaHCO3 + CH3COOH ->
NaCH3COO + CO2 + H2O

Naast koolstofdioxide ontstaat ook natriumacetaat (in oplossing) en water, maar bij de volgende proef is het te doen om de CO2. Neem een hoog limonadeglas, leeg daarin een zakje bakpoeder en giet er voorzichtig een scheut azijn bij. Laat het glas staan terwijl bakpoeder en azijn met elkaar reageren. Als na een tijdje het bruisen stopt, pak je het glas voorzichtig op en houd je het schuin boven een ander glas, alsof je het leeg schenkt.
Dat is namelijk precies wat je doet. Boven de vloeistof bevindt zich een laag CO2, een gas dat zwaarder is dan lucht. Als je het glas schuin houdt, stroomt de (zware) CO2 in het tweede glas. Maar hoe zie je dat het tweede glas CO2 bevat en geen lucht? Door het uit te gieten boven een brandend waxinelichtje. Het kaarsje krijgt tijdelijk geen zuurstof en dooft daardoor.

Op het eerste gezicht is dit een leuke party trick, maar op grote schaal kan het een dodelijk experiment zijn. Met een paar kilo bakpoeder en een paar emmers azijn kun je voldoende CO2 maken om je ergste vijanden om te brengen in hun slaap – als iemand op bed ligt, hoef je alleen het onderste deel van de kamer te vullen met het gas. Overigens komt een kooldioxidevergiftiging bij autopsie zeker aan het licht – zoek dus liever een andere methode.

In 1986 vielen er bij Lake Nyos in het noordwesten van Kameroen zeker 1800 doden toen als gevolg van vulkanische activiteit een grote hoeveelheid CO2 vrijkwam uit het water. Het zware gas rolde de berghelling af en verraste de bewoners van omliggende dorpen als een stille moordenaar. In het meer is inmiddels een lange verticale pijp geplaatst om gevormde koolstofdioxide meer geleidelijk te laten ontsnappen. Op internet zijn foto’s en filmpjes te vinden van die pijp, die een fontein van 21 meter hoogte uitspuugt – ’s werelds grootste mentosfontein. Maar over mentosfonteinen gaan we het een andere keer misschien wel hebben, net als over de bakpoederraket en het isoleren van DNA.

Auteur: Ernst Arbouw