Stratingh: ‘Scheikunstenaar’ die zijn tijd ver vooruit was

De Groningse hoogleraar scheikunde Sibrand Stratingh bouwde rond 1830 het eerste elektrisch wagentje, een voorloper van de elektrische auto. Ook reed hij met een door stoom aangedreven koets door Groningen. Maar zijn vernieuwende wetenschappelijk werk omvatte veel meer en werd in het buitenland hoog aangeslagen. Dat blijkt uit onderzoek waarop Ulco Kooystra 13 december promoveert aan de Rijksuniversiteit Groningen. Nobelprijswinnaar Ben Feringa, gefascineerd door het wagentje van Stratingh, zal opponeren bij de promotie.

Ulco Kooystra geeft in zijn proefschrift een boeiend beeld van het leven en werk van Sibrand Stratingh Ez. (1785-1841), een innovatief, experimenterende geleerde. Kooystra: ‘Hij was voortdurend in de weer met elektriciteit, stoom, verlichting, knalgasbranders, nieuwe geneesmiddelen, chemische desinfectiemiddelen en meer. En dat in een tijd die vaak wordt afgedaan als een onbelangrijke periode in de geschiedenis van de Nederlandse wetenschap.’

Spectaculaire experimenten

Nog voor hij aan zijn studie geneeskunde begon richtte Stratingh met anderen het Natuur- en Scheikundig Genootschap te Groningen op. ‘De periode rond 1800 was internationaal een tijd van grote wetenschappelijke veranderingen,’ licht Kooystra toe. ‘Aanvankelijk deden de leden proeven waarover ze gelezen hadden, maar gaandeweg begonnen ze zelf experimenten te bedenken. Stratingh was al snel de populairste spreker omdat hij zijn voordrachten opluisterde met spectaculaire experimenten.’

Apotheek

Stratingh nam na zijn promotie de apotheek van zijn oom over, waardoor hij beschikte over een laboratorium en chemicaliën. Dat kwam goed van pas voor de experimenten. Ook ging hij onderzoek doen naar onder meer kinine en morfine, geneesmiddelen die kort daarvoor waren geïsoleerd. Zijn boeken hierover blonken uit door een schat aan experimentele gegevens en uitgebreide overzichten van alles dat erover bekend was. Hij werd hierdoor een bekende wetenschapper in Nederland en daarbuiten. In 1823 werd Stratingh benoemd tot hoogleraar scheikunde en farmacie.

Epidemie bedwongen

In 1826 werd de stad Groningen getroffen door een zware mysterieuze epidemie (‘De Groninger ziekte’), die aan ruim 10% van de bevolking het leven kostte. Onder leiding van Stratingh werd een klein fabriekje gebouwd om chloorverbindingen te produceren, om alle mogelijke infectiehaarden te ontsmetten. Dat bleek een succes. De epidemie werd bedwongen en in de decennia erna werden chloorverbindingen op grote schaal toegepast bij de bestrijding van choleraepidemieën.

Nieuwe stoomwagen

Rond 1830 raakte Stratingh in de ban van stoommachines. Instrumentmaker Becker bouwde een stoomwagen voor hem, waarmee ze samen een aantal ritten door Groningen maakten. ‘Stratinghs wagen onderscheidde zich van bijvoorbeeld Engelse stoomwagens doordat één persoon zijn wagen kon besturen,’ aldus Kooystra. ‘Het was daarmee een vroege auto, waarmee Stratingh zijn tijd ver vooruit was.’ De regering zag echter geen heil in stoomwagens op gewone wegen en koos voor spoorwegen.

‘Eerste elektrische auto’

Hierna ging Stratingh met elektriciteit experimenteren. Hij maakte een primitieve gloeilamp, decennia voor Edison, en maakte samen met Becker een elektromotor op een karretje. Dit elektrische wagentje, een voorloper van de elektrische auto, was zeer waarschijnlijk de eerste ter wereld. Stratingh werkte daarna nog verder aan toepassingen van elektriciteit zoals een elektrisch bootje, waarvoor hij als eerste in Nederland een scheepsschroef gebruikte.

Een ware ‘scheikunstenaar’

Stratingh publiceerde veel voor zijn tijd en zijn werk ging vergezeld van uitgebreide overzichten. In zijn demonstraties presenteerde hij steeds de nieuwste inzichten, anderen inspirerend. Kooystra: ‘Hij heeft veel meer gedaan dan het elektrisch wagentje en de stoomwagen. Vooral zijn farmaceutisch werk en desinfecterende chloorverbindingen waren belangrijke prestaties, die ook in het buitenland hoog werden aangeslagen. Een van zijn vrienden noemde hem na zijn dood in een gedicht ‘een ware scheikunstenaar’. Een mooie en zeer juiste karakterisering van deze bijzondere wetenschapper.’

Meer informatie

Ulco Kooystra