Hoe een trollenleger de oorlogsretoriek van het Kremlin verspreidt

Dr. Lisa Gaufman, universitair docent Russische discours en politiek, onderzoekt de retoriek van het Kremlin op sociale media. Een verhaal over online spotprenten en polariserende troll-accounts die zich voordoen als bezorgde burgers.

_{Tekst: Marjolein te Winkel / Foto's: Henk Veenstra}

Precies een jaar geleden, op maandag 21 februari 2022, erkende de Russische president Poetin in een urenlange speech vol oorlogszuchtige taal de separatistische volksrepublieken Donetsk en Loegansk als onafhankelijke staten. Naar aanleiding van die speech schreef Lisa Gaufman een Twitter-draadje, over haar onderzoek naar Russische anti-Oekraïne-propaganda op sociale media en de betekenis van de Russische retoriek. Haar conclusie: de-escaleren was niet meer mogelijk, en een oorlog was onvermijdelijk.

Drie dagen later vielen Russische troepen Oekraïne binnen. Het was één van de ergste gebeurtenissen in haar leven, vertelt de in Rusland geboren en getogen Gaufman. “De weken na de inval waren vreselijk. Ik sliep niet, ik was zo bezorgd om mijn familie en vrienden in Oekraïne.” Op Twitter sprak ze haar angst en ongerustheid uit. Ze kreeg, naast steun en begrip, ook afkeurende reacties: “Zij vonden dat ik als academicus hier niet met emotie naar mag kijken. Wat een onzin. Mensen gaan dood, daar mag ik boos en verdrietig om zijn.”

Pro-Kremlin oorlogsmemes

In de afgelopen jaren deed Gaufman onder meer onderzoek naar anti-Oekraïense oorlogsretoriek op Vkontakte, een populair Russisch sociaal medium dat lijkt op Facebook, en specifiek in de groep die zich Antimaidan noemt. Die naam verwijst naar de Maidanrevolutie van 2013 in Oekraïne. Toen protesteerden pro-Europese Oekraïners op het Maidanplein in Kiev tegen de keuze van de Oekraïense overheid om een verdrag met de Europese Unie niet te ondertekenen. “De Maidanprotesten waren voor toenadering naar de EU. De Antimaidan-groep ziet die toenadering als een bedreiging en steunt de retoriek van het Kremlin. De groep deelt propaganda door middel van memes - online spotprenten die massaal gedeeld worden”, legt Gaufman uit.

Gaufman onderzocht duizenden memes uit de periode 2014 - 2016, nadat Rusland de Krim binnenviel en inlijfde, en publiceerde in 2022 over haar bevindingen in het wetenschappelijke tijdschrift Media, War & Conflict. Ze ziet in meer recente berichten op sociale media dezelfde retoriek terugkomen. “Nog altijd worden oude narratieven in stand gehouden om politieke keuzes te rechtvaardigen, en de toon van die verhalen is misogyn, homofoob en fascistisch.”

Oekraïne als arme, hulpeloze vrouw

In veel memes wordt Oekraïne afgebeeld als vrouw: ofwel als een losbandige vrouw die zich aanbiedt aan de EU, of als een arme, hulpeloze vrouw die beschermd moet worden tegen de gevaarlijke invloeden uit Europa door het grote, sterke Rusland. Daarnaast is er een veelgedeelde meme die de tweestrijd van de Oekraïner toont: kiest hij voor Europa, dan kiest hij voor homoseksualiteit, drugs en Hitler. Kiest hij voor Rusland, dan kiest hij voor een vredig bestaan met traditionele waarden. Gaufman: “De onderliggende boodschap is: Europa is verdorven, goddeloos en pervers, en voor traditionele Russen is dit een schrikbeeld. Poetin hoopt dat hij met dit schrikbeeld de bevolking ervan kan overtuigen dat traditionele waarden in verval kunnen raken wanneer Oekraïne toenadering tot de EU zoekt, en dat dat dramatische gevolgen voor het land zou hebben.”

Internet Research Agency

Achter het maken en verspreiden van de memes schuilt een netwerk dat Internet Research Agency wordt genoemd. Gaufman: “Het is een soort trollenfabriek waarin tegen betaling pro-Kremlin content wordt gemaakt.” De Internet Research Agency wordt geleid door Yevgeny Prigozjin, een vertrouweling van Poetin die vooral bekend is als oprichter van de Wagner Group. Deze extreem gewelddadige Russische huurlingen waren betrokken bij de inname van de Krim in 2014 en vechten aan de zijde van het Russische leger in Oekraïne.

Samen met haar collega Bharath Ganesh doet Gaufman ook onderzoek naar de manier waarop de Internet Research Agency op Twitter te werk gaat. “Ze gebruikten bijvoorbeeld tijdens de annexatie van de Krim en de start van de oorlog in Oost-Oekraïene in 2014 #SaveDonbasChildren: red de kinderen van de Donbas, als rechtvaardiging van de oorlog. Ook gebruiken ze het narratief waarmee Poetin de inval in Oekraïne in 2022 rechtvaardigde, namelijk dat Oekraïners nazi’s zouden zijn en dat de ‘speciale militaire operatie’ nodig was voor de ‘denazificatie’ van Oekraïne. “Ze proberen de illusie te creëren dat wat het Kremlin zegt klopt, en dat er grote steun is voor de politiek van het Kremlin. Hiervoor gebruiken ze verhalen die de politiek van het Kremlin moeten rechtvaardigen”, legt Gaufman uit.

Trollen op Twitter

Gaufman ziet in haar onderzoek op Twitter dezelfde memes voorbij komen als in haar onderzoek op Vkontakte, die door verschillende accounts opnieuw verspreid. “We zien ook dat de retoriek uit 2014 in Russischtalige tweets wordt herhaald, zoals het redden van kinderen”, zegt Gaufman.

Ze vergelijkt daarnaast de boodschappen van Russischtalige tweets met Engelstalige tweets die ook door pro-Kremlin troll-accounts worden verspreid, en daarin ziet ze opmerkelijk verschillen. “Engelstalige tweets hebben een eigen strategie: ze delen - in tegenstelling tot de Russischtalige tweets - geen pro-Russische content, maar hebben tot doel te polariseren. Zo doen troll-accounts zich voor als Trump-supporters, en wakkeren angst aan door te waarschuwen dat traditionele waarden in gevaar zouden zijn, bijvoorbeeld als gevolg van immigratie. Dit zijn onderwerpen die bij conservatieve en rechtse mensen in de Verenigde Staten leven. Het lukt deze accounts om een groter publiek te bereiken. We hebben bijvoorbeeld gezien dat tweets van troll-accounts werden gebruikt in nieuwsberichten van online media om een punt te maken.”

Twitterdraadje

Haar onderzoek confronteert Gaufman geregeld met aanstootgevende, haatdragende en soms ronduit schokkende beelden en berichten. Het weerhoudt haar er niet van om zelf actief te zijn op sociale media. “Via Twitter kom ik in contact met collega’s van andere universiteiten. Ik leer er veel, en ik vind er informatie die ik niet zou vinden als ik in de bibliotheek door een catalogus blader.” Haar Twitterdraadje van een jaar geleden werd heel veel gedeeld en leidde tot veel media-interesse. “Mijn carrière kreeg een boost vanwege de oorlog. Dat voelt tegenstrijdig. Ik begrijp ik dat er behoefte is aan gedegen informatie, maar tegelijkertijd zou ik graag willen dat mijn onderzoek irrelevant was, als dat zou betekenen dat er geen oorlog zou zijn.”

Over Lisa Gaufman

Lisa Gaufman (1986) volgde een bachelor aan de Moscow State University for International Relations en een master Vredesstudies en Internationale Politiek aan de Universiteit van Tübingen in Duitsland. Hier promoveerde ze in 2016 op haar proefschrift getiteld “Enemies at the Gates: Threat Narratives in Putin’s Russia”. Gaufman werd in 2019 aangesteld als universitair docent aan de Faculteit der Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen. Na haar promotie aan de Universiteit van Tübingen, Duitsland, in 2016, bracht ze drie jaar door als postdoctoraal onderzoeker bij het Instituut voor Interculturele en Internationale Studies aan de Universiteit van Bremen. Ze is de auteur van "Security Threats and Public Perception: Digital Russia and the Ukraine Crisis" (Palgrave, 2017). Dit voorjaar verschijnt haar nieuwe boek: Everyday foreign policy: Performing and Consuming the Russian Nation after Crimea.

Meer informatie

Dr. Lisa Gaufman